Kalmici su narod žute rase, mongolskog porekla. Preci Kalmika (Gorjati – zapadni Mongoli) živeli su u Džungariji (prostrana, bezvodna, kontinentalna oblast, bez većih reka i jezera i sa poprilično surovim uslo- vima za život), u centralnoj Aziji, na prostoru između planina Tjenšan i Altaj. Danas je to provincija Sinkjang u zapadnoj Kini. Prirodni priraštaj bio je fak- tor prenaseljenosti koji je Kalmike tokom istorije primoravao na iselja- vanja. U 17. veku kalmička plemena (Ojrata) preselila su se, uglavnom, na prostore koji su u kasnijim periodima postajali sastavni delovi ruske imperije.
Po doseljavanju i relativno brzom dospeću u okvire ruske care- vine, oni gube političku samostal- nost, ali zadržaju određeni vid autonomije i samouprave. Kalmici su bili pretežno nomadska plemena. Njihovi potomci su se, u kasnijem periodu, doselili i na prostore nekadašnje Jugoslavije. Od samog početka njihovog naseljavanja, ruska carska država je nasto- jala da Kalmike koristi za odbranu svojih južnih granica od Tatara i kavkaskih gorštaka, ali i da uz njihovu pomoć ratuje u Evropi i Aziji. Kalmici su ratovali kao elitni konjanici, u posebnim pukovima, zajed- no sa ruskiJezik Kalmika pripada mongol- skom ogranku uralsko-altajskih jezika.
Azbuku su razvili u 13. veku. Pišu odozgo na dole i sleva na desno. Krajem dvadesetih godina prošlog veka izvr- šena je reforma kalmičke azbuke i za osnovu je usvojena ruska ćirilič-na azbuka, kojom su se služile i kalmičke izbeglice izvan Rusije prilikom štampanja svojih publikacija. Kalmici su u otadžbini imali siromašnu književnost, pretežno us- menog karaktera (herojski epovi, pes- me, bajke, skaske, basne, poslovice). Ova književnost razvijala se pod uticajem budizma i drevne mongolske, kineske, indijske i korejske književ- nosti. Pismenost je kod Kalmika (naročito nomada) bila slabo razvi- jena. Mladi Kalmici – pretežno iz zemljoradničkih porodica – započinja- li su učenje ruskog jezika u osnovnoj.
Prve izbeglice Kalmika pristig- le su u Srbiju 1920. godine. Bilo ih je nekoliko desetina. Naselili su se u istočnoj Srbiji, gde su i ostali. O njima se starao Državni odbor za pri-školi, a u potpunosti ga savladavali u vojsci. m Kozacima.
jem i smeštaj ruskih izbeglica, kao i različite dobrotvorne organizacije. Izbeglice iz najbrojnije „Krim- ske evakuacije„ razišle su se po Evropi, a krajem 1920. godine u Kraljevinu SHS prispelo je oko 21. 500 izbeglica iz Rusije – među njima i oko 300 Kalmika. Državna komisija za prijem i smeštaj ruskih izbeglica raspoređivala ih je, uz pomoć okruž- nih i sreskih vlasti, po gradovima i selima. U Srbiju je, među ostalim izbeglicama iz Rusije, od 1920. do kraja 1923. godine stiglo između 450 i 500 Kalmika, što je bilo više od svih evropskih zemalja. Najviše ih je bilo smešteno u Beogradu, pa je to ujedno bila i njihova najveća izbeglička kolonija u Evropi. U Beogradu su bili razmešteni po krajnjoj gradskoj, južnoj i jugoistočnoj periferiji – počev od Karaburme na Dunavu, pa preko Bulbu- dera, Zvezdare, Cvetkove pijace, sve do Crvenog krsta, a jedan broj se nastanio u ataru prigradskog sela Mali Mokri Lug. Ovaj kraj se nekad, u širem smis- lu, zvao Pašina česma i Pašino brdo (deo je današnjeg Učiteljskog naselja).
Kalmici su bili veliki ljubitelji konja kojima su se dosta bavili i koristili ih u raznim prilikima kao sredstvo za ostvarivanje prihoda, ali su se prihvatali i drugih poslova da bi prehranili porodicu, kao što su rad u ciglani, različiti krojački poslovi i dr. Posle rada sa konjima, krojenje i šivenje je bilo drugo zanimanje Kalmika. Isto tako, jedan broj Kalmika je kao nekvalifikovana radna snaga radio krajem dvadesetih godina prošlog veka na izgradnji mosta preko Dunava, a takođe je bio angažovan i prilikom gradnje palate Abanije u centru Beograda.
Velika privredna kriza početkom tridesetih godina 20. veka, koja se osećala u čitavom svetu, odrazila se i na život Kalmika u Jugoslaviji.
Gradnja objekata skoro da je prestala, pa su rad obustavile (ili ga svele na najmanju meru) mnoge ciglane, što je prouzrokovalo nezaposlenost ili poluzaposlenost najvećeg broja Kalmi- ka, koji su mahom i radili u cigla- nama. Isto tako, radikalno je smanjena potreba za uslugama rabadžija, fijake- rista, krojača. U ovakvoj situaciji najbolje su se snašli oni koji su živeli po selima baveći se poljo- privredom ili radom oko stoke. Prema statističkim podacima, najviše Kalmika između dva rata živelo je u Bugarskoj, Jugoslaviji, Čehoslovačkoj i Francuskoj, ali i u drugim zemljama, kao, na primer, Belgiji, mada u znatno manjem broju. Najviše kalmičkih izbeglica – inte- lektualaca, pokretača i nosilaca naj- važnijih aktivnosti u svojoj sredini, živelo je u međuratnom periodu u Čehoslovačkoj, gde je osnovana i Kalmička komisija kulturnih radnika (KKKR), koja je tokom Drugog svetskog rata, ali i posle njega, imala važnu ulogu u njihovom međusobnom zbližavanju.
Kalmici su po veroispovesti budisti, a u nas su bili budisti – lamaisti. Među izbeglim Kalmicima iz Rusije našao se i jedan broj njihovih sveštenika, pa su se izbeg- lice odmah po doseljavanju trudile da obezbede sebi prostor u kojem će se moliti „svome Bogu". Posle pribav- ljenih mišljenja i dozvola od nadlež- nih vlasti, za početak, zakupili su dve sobe za svoj „moliteljni hram" – bogomolju (u ulici Vojislava Ilića br. 47), gde su počeli sa upražnjava- njem svog verskog života.
Ideja o izgradnji budističkog hrama u Beogradu začela se relativno brzo po doseljavanju. Polazeći od potreba „za očuvanje nacionalne kal- mičke samobitnosti i nacionalne kulture", inicirana je akcija za iz-gradnju „jednog duhovnog središta u vidu kalmičkog doma za verske i kulturne potrebe". Osim Kalmika, gradnju hrama su pomogli i mnogi darodavci, a što se da zaključiti iz sačuvanih dokumenata u kojima se poimence navodi šta je i koliko koji darodavac poklonio za izgradnju ili opremanje kalmičkog doma (hrama). Svečano osvećenje hrama obavljeno je 12. decembra 1929. godine. Tom činu prisustvovala je cela beogradska budistička kolonija.
Izgradnja prvog budističkog hrama u Evropi bila je najvažniji događaj u životu Kalmika u egzilu, za koje je njihov dom (hram) postao prostor okupljanja i centar celokupnog njiho- vog života. Tu su dolazili i Kalmici iz drugih delova Srbije i Evrope, pogotovo na njihove veće praznike. Kalmici su, kao pripadnici bu- dističke veroispovesti, privlačili pažnju stranaca u Beogradu. Za njih su oni bili nešto novo, egzotično i nesvakidašnje. Posle izgradnje hrama, strancima su postali još zanimlji- viji, o čemu postoje i pisana svedočan- stva. Beogradski Kalmici, kao i Kalmiposebno svečano su, pored ostalih, obeležavali svoj najveći pra- znik Cagan, koji je pokretan praznik i mogao je da „padne" u drugu polovinu februara ili početak marta. Praznik simbolizuje pobedu dobra nad zlom, istine nad lažju, svetlosti nad tamom, a zapravo je obeležavao početak pro- leća. Prazniku su se naročito radova- la deca, koja su tom prilikom dobijala malo skuplje poklone, i to ne samo od roditelja, već i od prijatelja.
Po naseljavanju, u novoj sredini se postavio problem školovanja dece, jer ih je na to obavezivao jugoslo- venski Zakon o osnovnim školama, koju su morala pohađati sva deca stasala za školu. Naravno, u početku stariji nisu shvatali u dovoljnoj meri značaj koji škola ima u prosvećenju njihovog mladog naraštaja. Međutim, pod uticajem sredine, ali i drugih faktora, Kalmici u Srbiji počinju vremenom da menjaju mišljenje o značaju školovanja za budući život dece, pa im je glavna preokupacija postala briga da obezbede uslove kako bi im deca završila što više škole. Jedan od razloga je bila i želja da, kada se budu vraćali u staru domovinu, povedu sa sobom što obrazovaniji podmladak, jer je većina smatrala da će se jednog dana vratititi u staru postojbinu. Kalmička deca su pohađala rusku osnovnu školu ili srpske osnovne škole. U ruskoj osnovnoj školi preda- vale su ruske učiteljice, a nastava se odvijala na ruskom jeziku, po ruskom programu za osnovne škole iz perioda pre Prvog svetskog rata. Ona kalmička deca koja nisu išla u rusku osnovnu školu, pohađala su osnovnu školu na srpskom jeziku, u kojoj se učilo po jugoslovenskim programima za osnovne škole i po jugoslovenskim udžbenicima.
Otpočinjanje Drugog svetskog rata i okupacija Jugoslavije uneli su velike promene u život kalmičkih porodica. Zbog pogoršanja snabdevanja životnim namirnicama mnoge poro- dice su se morale tokom ratnih godina izboriti za golo preživljavanje. U takvim okolnostima svako se snalazio i ponašao prema svojoj savesti, ali i prema datim okolnostima. Svakako da je glavna briga bila, a to je uostalom bila i briga većine građana u Srbiji, kako da se prehrane i fizički opstanu. Jedan broj Kalmika je već tokom 1941. godine pronašao izlaz u Nemačkoj, jer je za vreme ratnih godina u nemačkoj industriji vladala velika nestašica kvalifikovane i nekvalifikovane radne snage. Većina kalmičkih porodica se krajem Drugog svetskog rata, a najviše tokom 1944. godine, iselila iz Beog- rada, ali i iz drugih mesta u Srbiji. Preselili su se prvo u Austriju (uBeč), a potom u Nemačku (u blizinu Minhena).
Tokom borbi za oslobođenje Beograda, koje su, 1944. godine vođene u blizini Malog Mokrog Luga, deli- mično je porušena krovna konstruk- cija kalmičkog budističkog hrama. U vreme oslobođenja u hramu se nalazio samo jedan budistički sveštenik. Dolazak nove vlasti je u Beogradu dočekao mali broj Kalmika o čijoj se kasnijoj sudbini ne zna skoro ništa. Pošto se posle rata većina Kalmika „izgubila" sa ovih prostora, nove vlasti su smatrale da je beogradski budistički hram izgubio razlog za postojanje, jer nije ostao samo bez relikvija nego i bez vernika. Hram je tokom pedesetih godina prošlog veka najpre promenio namenu (posle ruše- nja kupole pretvoren je u dom kulture), a potom je i porušen da bi se na tom mestu podigla zgrada RO „Budućnost" – Hladnjača.
Kalmici danas kao narod – izvan svoje matične domovine – polako nes- taju, jer se utapaju u sredinu u kojoj žive. Govore jezicima zemalja u kojima su nastanjeni, a budističke religije se pridržava samo mali deo Kalmika, i to više formalno. Nemaju nacional- nih škola, a asimilaciji doprinose i mešoviti brakovi. Kalmici koji još uvek žive u inostranstvu nalaze se na putu potpune denacionalizacije i iščeznuća. * * * Kalmici su u Beogradu povremeno izazivali pažnju javnostosti, pre sve- ga zahvaljujući pisanju pojedinih dnev- nih novina (npr. nekoliko natpisa u Politici). Međutim, osim manjem broju stanovnika glavnog grada, koji su direktno ili indirektno bili u kontaktu sa njima, oni su uglavnom ostali nepoznati.
Autor:
Toma Milenković, Kalmici u Srbiji 1920-1944
