Vršačka kula, simbol ne samo grada već i cele okoline, sazidana je 1439 godine i veruje se da ju je podigao Đurađ Smederevac posle pada Smedereva sa ciljem da zaštiti svoje posede na prostoru današnje Vojvodine. Od celog utvrđenja najočuvanija je Donžon kula, visine 20m, koja je danas u potpunosti restaurirana.
Njena osnova je u obliku nepravilnog pravougaonika spoljnih dimenzija 13,80x11 m. Zidovi debljine do 3,90 m građeni su od lomljenog kamena u krečnom malteru. Kula je imala prizemlje i tri etaže. Ostaci peći sa dva ložišta i dimnjakom, očuvani na trećoj etaži, upućuju na njenu stambenu funkciju. Oštećenja na kuli sanirana su 1894. i 1933, istraživački radovi manjeg obima izvođeni su 1952, 1970. i 1983, a konzervatorski 1965–66. Sistematska arheološka istraživanja unutar bedema započela su 1997. i trajala u kontinuitetu do 2002. i, po mišljenju autora, nedvosmisleno pokazala da su u pitanju ostaci dvorca koji je sagrađen u prvoj polovini 15. veka, a u funkciji ostaje do 1522. Otkriveni su bedemi, širine 1,60 m, pregradni zid u punoj dužini od 18,20 m, kružna kula na zapadnom delu i objekti u unutrašnjosti, među kojima se ističe cisterna u podnožju Donžon kule.
Vršac se prvi put u izvorima pominje 1427. godine u pismu kralja Žigmunda(1387—1439) pod imenom Podvršan, koje ukazuje da se naselje nalazilo ispod vrha, na kome se mogućno nalazila i utvrda. Međutim najizvesnije je da je utvrđenje čiji se ostaci danas nalaze na vrhu Vršačkog brega podigao Đurađ Smederevac, najverovatnije posle pada Smereva i cele Despotovine 1439. godine. Već 1456. godine zauzele su ga Osmanlije u sklopu napada na Smederevo i Beograd, ali se nisu dugo zadržale u njemu. Osmanlije su utvrdu i okolinu zauzele 1552. godine i držale su ga sve do 1716. godine, kada je ušao u sastav Austrijskog carstva. Tokom osmanlijske uprave tim prostorom došlo je do velike banatske bune 1594. godine koju su podigli lokalni Srbi i Rumuni i koji su, između ostalog, oslobodili i Vršac sa utvrđenjem.
Sama buna je ugušena u krvi, ali je ostao zabeležen legendarni događaj tokom osmanlijske opsade grada kada je osmanlijski aga izazvao na dvoboj srpskog vojvodu Janka Lugošana zvanog Halabura koji je branio utvrdu. Ovaj mu je izašao na megdan i savladao ga, a ceo događaj je postao i deo grba grada Vršca na kome se iznad kule vidi ruka sa mačem i odsečenom turskom glavom.
Austrijanci su preuzeli kontrolu nad gradom 1716. godine i on je tada ušao u sastav Tamiškog Banata sa sedištem u Temišvaru, a već 1718. godine je postao središte Vršačkog distrikta. Verovatno je u ovo doba utvrda izgubila svoju stratešku vrednost i bila napuštena pošto se na njoj ne mogu uočiti naznake prepravljanja u artiljerijsku utvrdu, kao što se desilo sa Beogradskom ili Petrovaradinskom tvrđavom.
foto: eVršac
