Sa ponosom možemo da kažemo,da je prva filmska projekcija na Balkanu održana u Beogradu u kafani "Zlatan Krst" 6.juna 1896.godine. kada su Andre Kar i Žil Žiren,predstavnici braće Limijer koja su poznata kao tvorci "pokretnih slika"prikazivali prve filmove.
Nije prošlo ni šest meseci od tog događaja,a Andre Kar ponovo dolazi u Srbiju i snima prve filmove na našem tlu.Nazivi filmova su bili :"Kalemegdanska šetnja","Tramvajska stanica na Terazijama","Izlazak radnika iz fabrike duvana","Kraljev povratak iz Sofije" i "Proslava 22.februara".Međutim,svi ovi filmovi su nažalost izgubljeni.
Prvi igrani film u Srbiji i na Balkanu uopšte - "Karađorđe (Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa)", posvećen je "Ocu Srbije" - voždu Karađorđu Petroviću i nastao je kao rezultat sažimanja različitih pozorišnih predstava, izvođenih s početka XX veka.Režirao ga je Ilija Stanojević - Čiča, a scenario je pisao Ćira Manok. Ovo je nemi film, jer audio snimak nije ostao sačuvan do naših dana. Film sadrži titlove koje je u film ubacio Aleksandar Erdeljanović uz pomoć saradnika iz Jugoslovenske kinoteke, koji su svi zajedno i pronašli ovaj fim nakon dugog vremena.
Klasičnih bioskopa u to vreme nije bilo,pa su filmovi prikazivani po kafanama,posredstvom putujućih kinematografa.Snimljeno je još nekoliko filmova,ali ni oni nisu sačuvani,pa je najstariji film u srpskom narodu "Krunisanje Kralja Petra I u Beogradu",koji je 1904.snimio britanski snimatelj Frenk Storm Moteršo.Ovaj pre svega istorijski film,prikazuje scene krunisanja i parade na Banjici,kao i izgled drugih mesta širom Srbije.Film prikazuje Manastire Žiča i Studenica,Kraljevo,Novi Pazar,Cetinje,Andrijevicu,Šibenik i Zadar.Krajem 1908,godine u svom hotelu "Pariz",Svetozar Botorić osniva i prvi srpski stalni bioskop,pod imenom "Grand bioskop".
Nedugo zatim,u Somboru i Subotici,Ernest Bošnjak i Aleksandar Lifka osnivaju svoje bioskope i bave se proizvodnjom dokumentarnih i igranih filmova.Do početka I.svetskog rata u Srbiji se osnivaju četiri preduzeća,koja se bave kako distribucijom,trako i snimanjem i prikazivanjem filmova.
Godina 1911. bila je izuzetno uspešna za srpsku kinematografiju.Naime,braća Pate (Pathe Freres),ovlašćuju Svetozare Botorića kao svog ekskluzivnog predstavnika svojih filmova.On tokom leta angažuje njihovog snimatelja Luja de Berija,koji sa Čiča Ilijom Stanojevićem,inače slavnim glumcem i rediteljom Srpskog Kraljevskog Narodnog Pozorišta,stvara i tri prva balkanska igrana filma:"Ulrih Celjski i Vladislav Hunjadi","Život i delo besmrtnog vožda Karađorđa" i "Ciganska svadba ili Bibija".Te godine je takođe snimljeno i dvadesetak dokumentarnih filmova i na svu sreću većina tih filmova je 2003.pronađena u Austrijskom filmskom arhivu u Beču.Prvi namenski sagrađen bioskop u Srbiji je otvoren 1912.godine,bio je u vlasništvu Pere,Bože i Svetolika Savića,a zvao se "Moderni bioskop".
Braća Savić su takođe izdavala i dnevni list "Mali žurnal",koji je služio za popularisanje filmske umetnosti i mnogo su doprinela razvoju srpske kinematografije.Oni su osnovali i prvu filmsku laboratoriju,kojoj je upravljao jedan od najcenjenijih snimatelja na svetu Karl Frojnd.Na nesreću,ništa od njihovih filmova nije sačuvano.Kada govorimo o srpskoj kinematografiji,moramo pomenuti i ime Đorđa Bogdanovića, industrijalca i vlasnika čuvenog bioskopa "Kasina",koji je najzaslužniji što je za vreme II Balkanskog rata,zabeležen pobedonosni put srpske vojske i oslobađanje Stare i Južne Srbije.Najveći deo tih ostvarenja je sačuvan.
Za koji dan imaćete priliku da saznate nešto više o srpskoj kinematografiji za vreme I.svetskog rata,pa sve do kraja II.svetskog rata,čime je zaokruženo razdoblje od prvih 50 godina srpske kinematografije.
Piše: Duško Mijatović
