Nalazi se 16 km jugozapadno od Raške, pored puta za Novi Pazar, na jednom uzvišenju koje dominira okolinom. Izuzetno značajna za proučavanje istorije srpske sakralne arhitekture, ova građevina predstavlja jedinstven objekat po svom arhitektonskom sklopu. Kao najstariji očuvani spomenik srpskog crkvenog graditeljstva, u svom građevinskom organizmu sadrži ostatke i svedočanstva nekoliko epoha.
Istraživanjem je ustanovljeno da se na mestu crkve nalazio ranohrišćanski kultni objekat, verovatno baptisterijum, zidan svakako u VI veku. Jezgro današnje crkve čine upravo ostaci te najstarije građevine. To je centralni deo, rešen u obliku krsta — četvorolista, upisanog u kružni zid sa radijalnim zidovima na severnoj i zapadnoj strani. Ranohrišćanska kultna građevina podignuta je nad ilirskim kneževskim tumulom, koji je otkriven 1957. U ovom tumulu koji potiče iz V veka. pre n. e. pronađene su grčke vaze, srebrno posuđe, zlatni nakit, stakleni i ćilibarski predmeti i ukrasi izuzetne naučne vrednosti. Verovatno u vreme kneza Časlava, kada je Srbija proširila svoje granice i stekla relativnu samostalnost, crkva je u svom gornjem delu temeljno rekonstruisana. Ne izmenivši osnovni kružni oblik prethodne građevine, obnovom je crkva dobila kupolu konstruisanu na trompama, zatim galeriju na spratu, koja unutrašnji prostor prstenasto obuhvata sa svih strana, osim sa istočne. Tom prilikom crkva je dobila još neke elemente koji kao celina svojim konstruktivnim sklopom i oblicima ukazuju na svoje preromansko poreklo iz Primorja.
Posle ove obnove, arhitektura hrama je doživela još nekoliko prepravki i promena, i to za vreme turske vladavine, kada je, verovatno, dograđena priprata na zapadnoj strani. Za vreme austro-turskih ratova krajem XVII veka, crkva je napuštena i porušena. Međutim, ubrzo je obnovljena. Prema natpisu iznad ulaznih vrata, ta obnova je izvršena 1728, za vreme patrijarha Arsenija IV. Tada su radovi najvećeg obima izvedeni na priprati. Obnovljeni su porušeni zidovi i izgrađen je poluobličasti svod, a na galeriji su obavljeni slični radovi. Poslednji veći radovi obavljeni su u prvoj polovini XIX veku, najverovatnije 1835, kada je dozidan veliki pravougaoni prostor na južnoj strani, koji je pokriven drvenom krovnom konstrukcijom sa jednovodnim krovom.
Pošto je Petrova crkva dugo bila episkopsko sedište, uz nju su postojale i druge zgrade namenjene takvom srednjovekovnom centru. On je bio zaštićen obimnim zidom, čiji se tragovi otkrivaju tokom arheoloških istraživanja.
Za ovaj spomenik vezani su značajni događaji u istoriji srpskog naroda. U X veku crkva je postala sedište episkopije, da bi gotovo kroz čitav srednji vek zadržala ovu ulogu. Po svedočenju starih srpskih biografa, u Petrovoj crkvi je Stefan Nemanja ponovo kršten primivši pravoslavnu veru. Tu je, takođe, održan sabor na kome su osuđeni bogumili, kao i sabor na kome je Nemanja predao presto svom sinu Stefanu Prvovenčanom. Ovde se Stefan Nemanja zamonašio i dobio ime Simeon.
Ni u jednoj srpskoj srednjovekovnoj crkvi nije se sačuvalo toliko slojeva fresaka na tako ograničenom prostoru kao u Petrovoj crkvi. One svojim poreklom približno prate hronologiju graditeljskih promena na crkvi. Prvi, najstariji sloj fresaka u tamburu kubeta sastoji se od četiri scene iz ranog Hristovog života. Istom sloju pripadaju scene iz Hristovog života naslikane na trompama, kao i fragmenti fresaka u oltarskom prostoru. On potiče iz prve polovine IX veka, kada su, po svemu sudeći, nastale dekoracije sa ornamentikom u štuku. Drugu celinu zidne dekoracije čine freske sa predstavom Bogorodice Orante u temenu kalote oltarske apside, figura apostola i anđela, koje potiču iz prve polovine XI veka. Najslabije očuvan freskosloj čine fragmenti likova arhijereja, arhanđeo Mihailo sa mačem i sv. Petar, i drugi fragmenti u oltarskoj apsidi i potkupolnom prostoru, koji su nastali, najverovatnije, u vreme Stefana Nemanje, nakon ukrašavanja njegove zadužbine Đurđevih stupova u Rasu. Najmlađi i najbolje očuvani sloj fresaka, čiji je ktitor, verovatno, bio kralj Uroš I, čine ktitorska kompozicija, Hrist Pantokrator, prorok Aron, Cveti, Raspeće, sv. Hristofor, sv. Jovan Milostivi, sv. Jefrem Sirin, sv. Pantelejmon, sv. Nikola i fragmenti nekih scena. Ove freske su raspoređene u južnoj konhi, potkupolnom prostoru, zapadnoj konhi, na pilastrima i drugde. Po svojim stilskim odlikama one su srodne zidnim slikama u Arilju i kapeli kralja Dragutina na Đurđevim stupovima.
Izuzetne kulturnoistorijske vrednosti ovog spomenika, njegova zagonetna arhitektura, neobičnog i jedinstvenog prostornog sklopa, i freske iz raznih epoha — čine Petrovu crkvu ne samo najstarijim srpskim pravoslavnim hramom nego i jednim od najznačajnijih svedočanstava o sintezi umetnosti Istoka i Zapada.
Autor: Jovan Janićijević
Petrova crkva u Rasu, ostatak freske & sv. Nikola, freska
