Manastir Ćelije nalazi se na 6 km jugozapadno od Valjeva, na levoj obali reke Gradac. Gradac je reka ponornica koja izvire ispod planine Povlen, a posle nekoliko kilometara ponire i ponovo izbija kod sela Bogatića, poviše Ćelija, kod Jakog izvora.
Odatle do Ćelija Gradac teče kroz krivudavu klisuru, pravi izvestan luk oko manastira i odlazi prema Valjevu, gde se uliva u Kolubaru.
Sam manastir se nalazi u brdovitom, životpisnom predelu koji pripada ataru sela Lelić. Na istoku sela nalze se brda: Vrane, Markovac, Presadi, Kaluđersko brdo, Koviljača i Ćelijske Urvine. Između tih brda, u jednoj od kotlina, leži manastir.
"Ovaj manastir leži izmeždu šumni, kamenosteni planina, na maloj reki, imenuemoj Gradac, a na mestu dosta krasnom i oceditom", napisao je Joakim Vujić u svom "Putešestviju po Srbiji".
Okolina manastira učinila je sam manastir skrivenim i izdaleka nevidljivim. Manastir se ne vidi sve dok se ne počne silaziti u kotlinu u kojoj se nalazi.
Ako je vjerovati narodnom predanju, kralj Dragutin Nemanjić /1282 – 1316/, kao ktitor, naredio je da manastir Ćelije kod Valjeva bude izgrađen na skrovitom mestu, daleko od zlonamernika i rušitelja u kanjonu rjeke Gradac, nedaleko od, u pećinama urezanih, monaških isposnica - kelija ili ćelija.
Do ove svetinje nekad se stizalo peške ili na konjima, kroz stenovite i šumovite predele, a sad uskim, strmim i pomalo opasnim asfaltnim putem na kraju koga, iznenada, na proplanku bljesnu zidovi, manastirska crkva i konaci.
U porti manastirskoj kao zuj pčela šume stogodišnji borovi, čempresi i jele, a izvan zidina gusta belogorična i crnogorična šuma.
I ovaj, kao i ostali srpski manastiri i bogomolje, bio je centar duhovnosti srpskog naroda pod dugim i teškim turskim ropstvom, pa su ga zavojevači često rušili i palili, ali je on, voljom i snagom naroda, ubrzo vaskrsavao na istom mestu još lepši, svetliji i svetiji.
Duhovnik i arhimandit Hadži-Ruvim je zapisao: "Neka bude poznato svakom bratu /Srbinu/ da u ratu 1791. godine dođe paša od Skadra - Bušatlija sa arnautom i poara predel valjevsku i crkve i manastire izgore... Izgoreše manastiri - Bogovođa i manastir Ćelije Svetog arhangela...".
U doba dugog i teškog turskog ropstva Manastir je često rušen i paljen, i opet obnavljan. Duhovnici Manastira bili su istaknuti narodni vođi i njihova aktivnost je smetala kako Turcima tako i svim kasnijim neprijateljima Pravoslavlja i Srpstva.
U XVIII veku Manastir igra značajnu ulogu u životu Valjevske nahije. U vreme Karađorđevog ustanka 1804. godine knez Aleksa Nenadović i vojvoda Ilija Birčanin (čiji se grob do danas nalazi u porti manastirske crkve) behu među prvima posečeni od dahija, a zajedno sa njima i arhimandrit Rafailo, poznatiji u narodu kao Hadži - Ruvim, koji postrada mučenički za veru Hristovu. Manastirski konaci su služili kao vojna bolnica sve do pada Karađorđeve Srbije.
U XIX veku u Ćelijama se osniva Osnovna škola, među prvima u Srbiji pod Milošem Obrenovićem. U ovoj školi je Sv. Vladika Nikolaj Velimirović "prvi bukvar učio", i Ćelije celog života u srcu nosio kao "prvu ljubav" prema Bogu i rodu.
Manastir Ćelije je 1837. godine pretvoren u parohijsku crkvu, što je ostao do 1928, kada su odlukom Svetog Arhijerejskog Sabora pretvoren u ženski manastir.
Manastirska crkva leži na jednom uzvišenju koje se diže sa dna ko-tline. Nadmorska visina temelja crk-ve je 261 metar. Posvećena je Svetim Arhangelima Mihajlu i Gavrilu. Prvo-bitnu crkvu sačinjavao je oltar sa gornjom papertom, dok je paperta dozidana 1811. godine.
Sadašnja crkva ima oblik lađe poput drevne bazilike. Dužina lađe je 18 metara, širina 7, a visina krova cr-kve je 11 metara. Kube je devetostrano u čast svetih devet Anđelskih činova, jer je manastir posvećen svetim Anđe-lima i Arhanđelima, a dozidano je 1936. godine.
Porta stare crkve ograđena je jednostavnom ogradom, koja je produžena i prema manastirskom konaku i novoj crkvi-kapeli. U porti se nalazi zvonik i nekoliko starijih grobova, među kojima se nalazi i grob Vojvode Ilije Birčanina na severnoj strani od oltara, a na južnoj strani oltara nalazi se grob prepodobnog Oca Justina Ćelijskog.
Zbog burnih istorijskih događaja koji nisu poštedeli Manastir i njegove svetinje, od starih crkvenih vredno-sti malo je toga sačuvano:
Ostatak jednog ikonostasa sa dobro očuvanim dverima i prestolnom iko-nom iz 1816. godine. Ikonostas je radio Jeremija Mihailović, ikonopi-sac iz Bajevca.
Ikona Sabora sv. Arhangela, koji potiče iz 1790, rad Karađorđevog vojvode Petra Molera. Ovo je najstarija ikona u manastiru.
Prestolna ikona Spasitelja Hrista i prestolna ikona Presvete Bogorodice (90x66cm), kao i dveri Blagovesti, rad Jeremije Blagojevića, ikonopisca iz XVIII veka.
Hadži - Ruvimov prestolni krst, izrezbaren u drvetu, postavljen u metalni okvir s postoljem; još dva manja krsta, ručna, slične izrade. Hadži – Ruvimov krst je podeljen s obe strane na po šest kvadrata i u svakom izrezbaren po jedan praznik Hristov.
Od starih sasuda jedan putir iz 1833. godine. Od starih odeždi jedan antimins i jedna plaštanica.
Mnoge stare knjige iz manastira Ćelije imale su vrlo burnu sudbinu, a mnoge se i danas nalaze na drugim mestima. U manastiru su ostale: Božestvenaja skrižalj, Veliki Trebnik, Sledovni pslatir, Pentikostarij, Cvetni triod, Oktoih, Strasno Evanđelje, Sv. Pismo Starog Zaveta na crkvenoslovenskom jeziku, sve knjige potiču uglavnom iz XVIII veka.
Najstarija knjiga je Božestvenaja skrižalj. To je zapravo Novaja skrižalj ruskog patrijarha Nikona iz 17, veka. Knjigu je kupio crnogorski vladika Danilo Petrović (1697-1735), kada je 1715. bio u Rusiji. To govori najstariji zapis ma jednoj čistoj stranici posle sadržaja, koji možda potiče iz pera samog vladike Danila. Nije sigurno kako je ova knjiga dospela u manastir, ali se pretpostavlja da se to dogodili između 1766. i 1785. godine. Među najstarije knjige spadaju i dva mala mineja za mesec mart i novembar. Sudeći po načinu štampanja, vrlo malom formatu i zapisima, oba mineja potiču najkasnije iz prvih decenija XVIII veka. Ne piše gde su štampani, ali pretpostavlja se da su iz Venecije.
Oktoih, štampan u Moskvi 1764. godine, kupljen je za crkvu u Sevojnu 1781. godine. Prvi put se spominje u manastirskom protokolu iz 1849, godine. Veliki trebnik je štampan u Rusiji u drugoj polovini XVIII, veka, a postao je svojina manastira pre 1814. godine. Pentikostarij je priložen u manastir Ćelije 1798. godine. U manastiru Ćelije nalazi se još jedna knjiga koja ima istorijsku vrednost.To je Sveto Pismo Starog Zaveta na crkvenoslovenskom jeziku, koje je nekada pripadalo Proti Mateji Nenadoviću.
Od 1946. godine do danas Ćelije su ženski manastir. Pod upravom sposobne i mudre igumanije Glikerije Janjić od 1962. godine Manastir doživljava pravi ekonomski i duhovni procvat. Podignuta je divna zgrada konaka u srpsko - vizantijskom stilu, sa kapelom posvećenom Sv. Jovanu Zlatoustu; i isto takva narodna trpezarija, kao i mnoge druge potrebite prostorije i konaci; a kruna svega je renoviranje manastirske crkve sa novopodignutim zvonikom, i osnivanje Duhovne biblioteke "Otac Justin" u Valjevu.
Duhovni napredak Manastira ogleda se i u brojnom monaštvu. Monahinje koje pored osnovnog monaškog zaveta da se spase svoja duša, ličnim primerom i opštim trudoljubljem vrše svojevrsnu misiju spasenja mnogih vernih duša. Iz Ćelijske obitelji poniklo je još 10 ženskih manastira - zato je s razlogom nazvan "rasadnikom" monaštva.
Ne zanemarujući Božju zapovest da se čine dela milosrđa svima koji su u nevolji, sastradavajući sa svojim narodom, monahinje Manastira u strašno ratno vreme od 1993. do 1999. godine, pomogoše mnogim izbeglicama, kao i porodicama postradalih, ranjenicima i svima ratom unesrećenim, pružanjem nesebične materijalne pomoći, duhovne utehe ulivanjem vere i nade u pomoć Božju tamo gde su ljudi zatajili.
Svake godine, od 1996. na reci Gradac, po ugledu na krštenje Gospoda Hrista u Jordanu, Manastir organizuje saborno krštenje, uz prisustvo većeg broja duhovnika i sveštenika, gde se krštava na stotine duša od 7 (meseci) do 77 (godina).
