Timok – prema nekim tumačenjima znači – tamna voda. A u jednom periodu istorije, na područje Timočke krajine gledalo se kao na tamni vilajet. Čak se i u novije doba u ovom, kako su ga zvali, srpskom Sibiru službovalo po kazni, kao što je bio slučaj sa pesnikom i slikarom Đurom Jakšićem.

Ali, ta tamna reka i njeno zaleđe, uključujući i đerdapsko Podunavlje, imaju sjajne civilizacijske periode, o kojima se nešto više saznalo u poslednjim decenijama ovog veka zahvaljujući arheolozima, istoričarima, etnolozima i drugim istraživačima.

Čovek se u Timočkoj krajini pojavio još u kvartarnom periodu, kada je završena geološka istorija i započela istorija čovečanstva. Alatke od kamena i jelenskih rogova, sa tragovima ljudskog življenja, pronađene su na mnogim mestima, a na Staroj planini su otkriveni pećinski crteži.

Lepenci su starosedeoci

Priroda je izdašno nudila ono što je potrebno za život ljudi: i u ravnici, i u brdima i planinama, i u rekama.

U Lepenskom viru kod Donjeg Milanovca otkriveno je naselje gde je život tekao u rasponu od devetog do polovine šestog milenijuma pre nove ere. Naselje je imalo urbanu strukturu i uređen način života, a Lepenci su dostigli visok umetnički domet u obradi kamena za svoja svetilišta.

Reč je o autohtonom narodu. Ti Lepenci nisu došli odnekud iz Male Azije ili s juga, već su tu u Podunavlju odavno imali svoje pretke koji su postepeno kultivisanjem biljaka i pripitomljavanjem životinja stvorili autohtonu podunavsku, odnosno evropsku kulturu, tvrdio je akademik Dragoslav Srejović. Time je, baš na primeru Lepenskog vira (a slična staništa su potom nađena na još nekim mestima u Podunavlju) uzdrmana dotad važeća hipoteza da je evropska civilizacija nastala doseljavanjem naroda sa juga i istoka. Otkrića u Lepenskom viru, istakao je Srejović, pokazala su da je naša teritorija u to praistorijsko vreme bila kulturno središte Evrope.

Kod Rudne Glave je pronađen najstariji rudnik u Evropi, a u Belovodama topionica, što je dokaz umešnosti praistorijskog čoveka da iskoristi sve blagodeti koje daje sredorečje između Morave, Timoka i Dunava. U burnoj geološkoj istoriji ovde su u mulju nekadašnjih mora i jezera stvoreni kameni i mrki ugalj, a rojevi vulkana izbacili su bliže površini zemlje rude bakra, gvožđa i drugih metala i uprskali zlatne žice.

Rudarenjem i topljenjem rude stvarani su alati koji su ljudima olakšavali život. Kvalitet življenja poboljšan je i izradom posuda od pečene gline. Zanimljivo je da svi ovi nalazi pokazuju osobenost timočke kulture koja se razlikuje i od one u obližnjem Pomoravlju. Iz mlađeg i poznog bronzanog doba pronađeno je oružje (koplja), sekire, kao i raznovrsni nakit.

Među najstarijim poznatim stanovnicima istočne Srbije pominju se Tribali, ratoborno tračko pleme do koga prvi tragovi vode u 13. vek pre nove ere, a nešto više o njima zna se od petog veka pre nove ere, kada su Grci ratovali protiv njih.

Timočku krajinu su potom zapljusnuli Mezi, srodnici Tribala, koji su se doseljavali sa prekodunavskih teritorija, iz Dakije. A u trećem veku pre nove ere nadiru Kelti. Deo njihovog plemena Skordika prodro je iz Morave do Timoka i u đerdapsko Podunavlje.

Tri rimska cara

A onda su sa juga naišle rimske legije i izbile na Dunav, pokoravajući Meze 29. godine pre Hrista. Rimljani, da bi ojačali granicu i sprečili upade Dačana koncentrisali su u ovom području jake trupe i s domorodačkim stanovništvom preduzeli obimne radove na izgradnji utvrđenja, gradova i puteva. Cveta rudarstvo, a oko rudnika se razvijaju naselja. U Timočkoj krajini koja je ušla u sastav Gornje Mezije, a naročito u njegovom severnom delu, kao i u đerdapskom Podunavlju, Rimljani su uspeli da romanizuju deo stanovništva.

U knjaževačkoj kotlini i na njenom obodu zgušnjavaju se naselja i niču tri grada: Timakum Minus (kod sadašnje Ravne), Timakum Majus ili Veliki Timok (na Baranici kod Knjaževca ili kod Svrljiga) i Kozli kod Koželja na Tupižnici. Rimske legije su štitile od hajduka važan karavanski put koji je iz Naisusa (Niša) vodio do ušća Timoka u Dunav a zatim do Pontesa (odnosno Kostola), gde se račvao: jedan krak je prelazio Dunav preko Trajanovog mosta u Dakiju, koju su Rimljani takođe osvojili, a drugi se preko Taliate (zapadno od Donjeg Milanovca) pružao do Viminacijuma (kod Kostolca). I u Podunavlju su nikli gradovi i vojna utvrđenja. A bilo je i poprečnih puteva pored kojih su, takođe, bili podignuti kasteli.

Koliko je ovo područje bilo značajno za Rim ukazuje i činjenica da je ono dalo najmanje tri imperatora: Galerija, Daju i Licinija. Prvi je pred kraj života izgradio Feliks Romulijanu kod Gamzigrada, jer je u blizini bio rođen, a slično je postupio i njegov sestrić Maksimin Daja u Šarkamenu.

Arheolozi su se dvoumili u vezi sa Šarkamenom, pomišljali su da bi to mogao da bude Licinijev carski memorijalni kompleks. Naime, smatra se da je Licinije rođen negde između Timoka i Dunava.

U srpskim letopisima i rodoslovima srednjeg veka, Nemanjići (od Grka nazvani arhontima Tribala) izvode se od imperatora Licinija i Konstantina Velikog. Karlovački rodoslov naziva Licinija Srbinom i carem srpskim. Njemu je car Konstantin dao svoju sestru Konstanciju za ženu, pa je od njihovih potomaka, navodno, nastala loza Nemanjića.

Crkva time dokazuje da loza Nemanjića doseže duboku prošlost i da je od carskog soja, a i da Srbi obitavaju na ovom tlu odvajkada, samo su ih drugim imenima zvali. Ostaje, međutim, da nauka to potvrdi.

Kod Plinija je, inače, zapisano tribalsko pleme Timahi, a na istom području se kasnije nalazi slovensko pleme Timočani.

Inače, za Timok se vezuje još jedno carsko ime. Veruje se da je Konstancije, otac Konstantina Velikog, rođen negde između Dunava i Morave, a neki su skloni da kao bližu lokaciju odrede okolinu Svrljiga.

Sredorečje između Timoka, Morave i Dunava doživelo je za vreme Rimljana veliki uspon, a ljudi rođeni na tom tlu upravljali su carstvom. Ali istorijska zakonomernost nije mogla da se izbegne: posle blistavog civilizacijskog uspona dolazi do sumraka. Huni nezadrživo prodiru preko Dunava i pustoše Timočku krajinu, a zatim i Goti.

Vizantija koja je pokušala da vaskrsne Istočno rimsko carstvo sve manje uspeva da odoli poplavi i slovenskih plemena sa severa u šestom i sedmom veku nove ere. A posle Slovena nailaze Bugari koji pokoravaju slovenska plemena između Dunava i planine Balkan 679. godine.

Timočani su opstali

Šireći se na zapad, Bugari su pokorili i Timočane. Jedan od istaknutih ljudi iz ovog kraja, timočko-kučevski knez Borna, još pred prvim naletima Bugara odselio se sa delom stanovništva na područje između Velebita i Male kapele, gde je posle uspešnog ratovanja 821. godine osnovao državu, odnosno postao je knez cele Dalmatinske države.

Zbog Timočana će, potom zaratiti Bugari i Franci,,Posle ubistva Ljudevita Posavskog. Bugari su poveli pregovore sa Francima da vrate Timočane pod svoju vlast, ali su se ovi oduprli. Zato Bugari posle dva prodora Dunavom i Dravom 827. i 829. godine ovladavaju istočnom Panonijom, kao i Sremom i Singidumom.

Timok opet potpada pod bugarsku vlast, pa je zatim dva veka pod vizantijskom. U tom periodu Srbi na zapadu stvaraju državnu zajednicu.

Veliki župan Raške Stefan Nemanja krenuo je u oslobađanje srpskih krajeva pa je 1181. godine prodro u dolinu Timoka. Ali, uvidevši da ne može da zadrži ovu isturenu teritoriju, porušio je gradove Svrljig, Ravnu i Koželj.

Ali, od sredine 13. veka odvaja se vidinska oblast, kojoj je pripadala Timočka krajina i osamostaljuje. Potom je srpski kralj Milutin osvojio ovu kneževinu i primorao Šišmana 1292. godine da prizna srpsku, umesto tatarske zaštite, i da se orodi sa srpskim dvorom. Veze sa srpskim dvorom su se nastavile, a u jednom periodu Srbi su imali vrhovnu vlast u Vidinskoj kneževini. Mađari upadaju, ali brzo bivaju isterani. Međutim, Turci prodiru s juga i zauzimaju Vidin 1396. godine.

Timočani su uprkos dugoj vladavini Bugara na njihovoj teritoriji, zbog svojih karakternih osobina zatvorenosti, nedostupnosti i nepopustljivosti, kao i zbog loših komunikacija i slabo organizovane vlasti zadržali svoj jezik i pismo, što se vidi i na spomenicima iz tog perioda.

Turci, kada su ovladali Timočkom krajinom, nisu menjali granice, tako da je ova oblast pripala Vidinskom pašaluku. Pošto je s druge strane Dunava vlaški vojvoda Jovan Mirčeta pružao otpor, Turci su na njega krenuli sa svojim vazalima Markom Kraljevićem, Konstantinom Dejanovićem i Stefanom Lazarevićem. Pretpostavlja se da su se ovi Srbi-vazali kretali s vojskom kroz dolinu Timoka jer su nazivi nekih mesta i legende vezani za Marka Kraljevića. Bitka se odigrala 17. maja 1395. godine na Rovinama kod Piteštija i u njoj je poginuo Marko Kraljević. Postoji osnovana pretpostavka da je njegovo telo preneto u Negotinsku krajinu i sahranjeno kraj Koroglaške crkve.

I Miloš Obilić je, po svoj prilici, jezdio ovim krajevima, a pre svega Miroč-planinom, i to ne samo u narodnim pesmama. Junak Kosovskog boja bio je izgleda vlastelin u Podunavlju i ktitor manastira Tumane.

Inače, još pre nego što su Turci ovladali Timočkom krajinom, iz nje je počelo iseljavanje stanovništva preko Dunava jer se čulo da nailazi surovi „nekrst". Pod teretom turskog ropstva masovno iseljavanje je trajalo do druge polovine 17. veka, tako da su krajevi bliži Dunavu gotovo opusteli. U njih će se kasnije, delom, naseliti Srbi s Kosova i iz Povardarja, a i Tetevinci i Zagorci iz Bugarske.

Kako su se prilike smirivale, neki od Srba su se vraćali, odnosno potomci onih koji su izbegli preko Dunava. Ali, prilično su bili romanizovani, tako da su naročito u Ključu, Homolju i Negotinskoj krajini uvećali vlašku populaciju. Sa njima su prelazili Dunav i starosedeoci Vlaške.

Borbom do oslobođenja

Timočani su u austrijsko-turskom ratu bili na strani Beča, pa je između 1737. i 1739. godine operisao i jedan odred sačinjen od stanovnika Crnog i Belog Timoka. Austrijanci su se, međutim, samo kraće vreme zadržali na osvojenoj teritoriji. Timočani započinju gerilski rat. Hajduci, kojih je jedno vreme bilo i do dve hiljade na Staroj planini i u okolnom pobrđu, čine sve da zagorčaju život Turcima i da, gde to mogu, odbrane raju.

U Krajini i Ključu je bila nešto povoljnija situacija kada su proglašeni sultanijinim kneževinama, pa su imali lokalnu samoupravu. Fetislam (Kladovo) postao je najveći grad u Timočkoj krajini. Ipak, i tamo, kao i u gornjem Timoku, narod nije napuštala želja da se oslobodi Turaka, tako da je Hajduk Veljko preneo Prvi srpski ustanak, koji je buknuo 1804. godine, i u ovo područje. Uz pomoć Karađorđa, koji je učestvovao u borbama u Negotinskoj krajini, drugih srpskih vojvoda pa i ruske vojske, Timočka i Negotinska krajina su oslobođene.

Carinom na Dunavu i kod Negotina praktično su bile uspostavljene granice Srbije, prvi put u ovom kraju. Međutim, Hajduk Veljko gine 1813. godine i ponovo ove oblasti potpadaju pod tursku vlast. Tek 1833. Timočka krajina će, u širem smislu posmatrana, konačno ući u sastav Kneževine Srbije.

Hajduk Veljko je junaštvom napajao srpstvo u sledećim decenijama, pa i danas. Njegovo ime sokolilo je naše borce i u Prvom i u Drugom svetskom ratu.

Timočani su zauzeli istaknuto mesto u onoj sjajnoj armiji koja se na Krfu kao feniks podigla iz pepela i posle proboja solunskog fronta, uz pomoć saveznika, oslobodila zemlju. Zaječarac Nikola Pašić je kao državnik ostvario projekat Jugoslavije, zajednice u kojoj će živeti gotovo svi Srbi, sa drugim narodima. Njegova je ključna uloga u postavljanju granice kojom je, kada je reč o Srbiji, najvećim delom bila obuhvaćena srpska populacija. A socijalističke ideje Svetozara Markovića, rođenog u Vražogrncu blizu Zaječara, uticale su na politički život u Jugoslaviji.

Zbog prirodnih resursa Timočke krajine i geopolitičkog položaja Jugoslavija je napadnuta u Drugom svetskom ratu na Dunavu kod Sipa, dva sata pre nego što će 6. aprila 1941. biti bombardovan Beograd. Treći rajh je krenuo da blic-krigom zauzme Borski rudnik jer mu je za dalje vođenje rata bilo potrebno oko 240.000 tona bakra, a imao je deset puta manje. Sa elitnim jedinicama išla je specijalna brigada sastavljena od rudarskih stručnjaka koja je, čim su se dočepali Bora, brzo uspostavila proizvodnju.

Za Treći rajh od izuzetnog značaja je bila Đerdapska klisura, ključno mesto na Dunavu za plovni put prema istočnom frontu, kao i pruga i put što od Morave, odnosno od Niša vode duž Timoka do Prahova. Zato su u Timočkoj krajini bile stacionirane značajne snage Vermahta, bugarske vojske i kvislinga. Ali i pored toga oslobodilački pokret u ovoj oblasti nije davao mira neprijatelju sve vreme rata.

Oslobođenjem zemlje, i Timočka krajina je doživela privredni, pre svega industrijski preporod. Bor sa Majdanpekom je postao najveći rudnik bakra u Evropi.

Od posebnog značaja je bilo povezivanje ove teritorije asfaltnim putem od Zaječara do Paraćina i prugom preko Bora i Majdanpeka, kao i probijanjem dunavske magistrale. Izgradnjom hidroelektrane „Đerdap î" put je preko brane preskočio Dunav, a preko „Đerdapa îî" to će učiniti železnica. Saobraćajnice su približile Timočku krajinu svetu, ona nije više bogu iza leđa, čime su stvoreni osnovni preduslovi za njen dalji razvoj.

Sticajem istorijskih okolnosti Timočani su učešćem u mnogobrojnim ratovima postali slavni kao borci. Ali, ova oblast je i u novom dobu iznedrila znamenite naučnike, umetnike, književnike, lekare, privrednike, političare, publiciste... O znamenitim Timočanima moglo bi nadugačko da se priča i da se nabrajaju njihova imena. Ali pošto je ovo izlaganje povodom Hajduk-Veljkovih dana, pomenuću samo još kompozitora svetskog glasa Negotinca Stevana Mokranjca, čije rukoveti pevaju horovi širom planete. Tako je i pesma o Hajduk-Veljku „Raslomi je badem drvo" pronela glas o ovom junaku i kod naroda koji nisu znali kakve vitezove rađa srpska majka.