Kulturno-istorijski dragulj Srbije - Pirotska tvrđava, među desetak najlepših srpskih vojnih utvrđenja, kroz različite vremenske periode nosila je različita imena: Turres (kula), u 3. i 4. veku za vreme Rimskog carstva, a potom Pirgos, Thurib, Momčilov grad, Kale, Tvrđava. Danas se za ovo utvrđenje, građeno za vreme vladavine kneza Lazara, najčešće koristi ime Kale ili Pirotska tvrđava.
Pirot je prvi put ušao u sastav srpske države za vreme Stefana Nemanje (od 1183. do 1189. godine), a bio je deo srpskih teritorija i za vreme careva Dušana i Uroša, kao i u doba kneza Lazara. U vreme uspona Moravske Srbije, tokom Lazareve vladavine, Pirot je bio strateški važan grad na istočnoj granici države. Pošto se nalazio na pravcu turskih pohoda, Lazar je utvrđenje podigao uz desnu obalu Bistrice, na izdvojenoj steni, kod uzvišenja Sarlah. Tvrđava, relativno malih dimenzija, sastoji se iz tri celine: Gornjeg, Srednjeg i Donjeg grada. Gornji grad, sagrađen za vreme kneza Lazara, izduženog je poligonalnog oblika, sa kulama pravougaone osnove. U sklopu ovog dela utvrđenja je donžon kula i ulazna kapija. Srednji grad sagrađen je za vreme vladavine despota Stefana Lazarevića. Elipsoidnog je oblika i stepenasto se spušta ka podnožju. Donji grad, građen je prema ravnici, ka kojoj se stepenasto spušta sa južnih, istočnih i severnih strana od Gornjeg grada. Tu prolazi i reka, koja čini prirodnu odbranu, pa je ulaz u grad bio moguć samo sa jedne strane. Donji grad su gradili Turci, krajem XVIII veka, a u ovom delu je pronađena ploča sa natpisom koji svedoči da je 1804. godine Rahim paša obnovio grad.
foto:Muzej Pirot
Tokom vladavine kneza Lazara (1371- 1389.) u utvrđenju je bila smeštena vojska, vlastela i gradska uprava, a zidine su pružale utočište i ostalom stanovništvu u ta nemirna vremena. Već 1385 – 86. Lazar se suočio sa snažnim prodorom Turaka ka Ponišavlju, a Pirot je osvojen u prvom naletu. Knez Lazar šalje vojsku na čelu sa vojvodom Dimitrijem (Vojinovićem, rođeni brat monahinje Jefimije) da povrati grad. Uz pomoć stanovnika, koji su ga pustili da uđe u grad, u tome i uspeva. Međutim, ubrzo stiže brojna turska vojska, koja je opustošila i popalila okolinu grada, a vojevanje je završilo u korist Turaka. Mehmed Nešrija, turski hroničar beleži da je srpsku vojsku predvodio Lazarev sestrić (pretpostavlja se Stefan ili Lazar Musić). Deo stanovništva Lazarev sestrić je evakuisao prilikom povlačenja, a tvrđavu zapalio. Ovo je razbesnelo tursku vojsku, a prema mišljenju nekih istoričara, to je bio direktan povod za Kosovsku bitku. Musići su nekoliko godina kasnije stradali na Kosovu.
Ovo nije bio konačan pad Pirota u turske ruke. Tokom vladavine despota Stefana, sina kneza Lazara, Pirot je vraćen Srbiji. Stefan je nastavio izgradnju tvrđave, koju je njegov otac započeo. Ojačao ju je još jednim redom bedema, gradeći tako Srednji grad. Ali Pirot nije dugo bio pod srpskom vlašću. U turskom nadiranjima 1425 – 1427. godine pao je pod vlast Osmanlija. Ujedinjena srpsko – mađarska krstaška vojska uspela je 1443. godine na kratko da ga oslobodi. Već početkom sledeće godine Turci ga ponovo osvajaju.
Oslobađanjem od Turaka, Pirot, a time i tvrđava, ponovo su postali deo srpske države. Utvrđenje je bio u vojnoj upotrebi do prve polovine 20. veka. Danas je većim delom očuvano, a od 1970. do 1986. godine vršena su arheološka istraživanja, praćena restauratorsko – konzervatorskim radovima, koje su izvodili Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Niša i Muzej Ponišavlja iz Pirota.
Ovo utvrđenje nazivaju i Momčilov grad, verujući da ga je podigao čuveni vojvoda sa južnih Rodopa, Momčilo. O njemu se malo zna -da je živeo u prvoj polovini 14. veka, učestvovao u vizantijskim građanskim ratovima tokom kojih je dobio visoku titulu despota i da je poginuo 1345. godine u opsadi grčkog grada Periteriona. Zabunom u istorijskim rukopisima, Periterion je postao Pirot, pa je utvrđenje pripisano njemu.
Kroz projekat IPA programa prekogranične saradnje Srbija – Bugarska tvrdjava je rekonstruisana i otvorena 2018.godine za posetioce. Bilo je izuzetno važno da se ova Tvrđava obnovi, jer nepokretna kulturna dobra i kulturna baština predstavlja jedan neobnovljiv resurs.
foto:srbija-projektieu
