Gradina se nalazi na planini Jelici, 8 kilometara jugozapadno od Čačka. Ovaj dominantan i iz daljine uočljiv vis Jelice, visine 846 metara, u praistorijskom, ranovizantijskom i srednjovekovnom periodu, bio je nastanjen i služio ljudima kao stalnio prebivalište i sklonište.
Gradina na Jelici kao arheološko nalazište prvi put se pominje u opisima Janka Šafarika, pionira srpske arheologije, iz 1865. godine. Nakon ovih istraživanja dolazilo je do povremenih slučajnih nalaza na ovom lokalitetu koji su uglavnom razneseni, i danas se ne nalaze u Čačku. Na žalost, najveće razaranje lokalitet je doživeo 50-ih godina 20. veka, kada je uziman kamen za nasipanje puta Čačak - Goračići. Tada je razbijen i odnet za uvek jedan broj kamenih ploča sa natpisima, na kojima se možda nalazilo i ime ovog starog utvrđenog grada, koje za nas još uvek tajna.
Danas se deo pokretnih nalaza sa ovog loklaiteta nalazi u stalnoj postavci Narodnog muzeja u Čačku. Od sredine osamdesetih godina 20. veka iskopavanjima na ovom lokalitetu rukovodi Dr Mihailo Milinković sa Filozofskog fakulteta u Beogradu, i ona su još u toku. Potrebno je reći da je do sada istražen samo manji deo lokaliteta koji je zakonom zaštićen spomenik kulture.
Prema dosadašnjim nalazima, do prvog naseljavanja današnje Gradine došlo je oko 7. veka pre nove ere. nađeni su i nalazi iz vremena rimskog carstva, okvirno iz 3. veka nove ere. Do sada najvažniji horizont otkriven na Gradini pripada vremenu ranovizantijskog carstva sa težištem u 6. veku nove ere. Za vreme vladavine cara Justinijana (527-565), u celom carstvu obnavljani su stari i podizani novi gradovi, kao odbrana od napada varvara (Germana, Avara i Slovena). U tim seobama došli su i naši preci na ove prostore. Iskopavanjima na Gradini utvrđeni su tragovi požara, što upućuje da je u ovim seobama nastradalo i naselje na Gradini. Pronađena je i jedna strelica koju su koristili Avari. U svom ne previše dugom trajanju, za sada grad nepoznatog imena na Jelici, bio je važan centar ovog dela Srbije. Unutar svojih bedema obuhvatio je prostor od oko nekoliko hektara, ali se nalazište proteže i na okolne padine, na kojima su stajale crkve okružene grobljima. Unutar grada nalazile su se, po dosadašnjim saznanjima, dve crkve, od kojih je jedna bila na samom vrhu. Ona se nekada mogla videti iz velike daljine. U donjem gradu nalazila se crkva sa zidanom krstionicom, u kojoj su sačuvani ostaci fresaka iz 6. veka, danas izloženi u Narodnom muzeju u Čačku. Pored fresaka otkriven je i jedan broj skulptorski obrađenog kamena. Pored crkve na vrhu otkrivena je i zgrada rezidencijalnog karaktera.
foto:Narodni muzej Čačak
Tu su pronađeni figuralni kameni ukrasni predmeti, kapiteli i delovi stubova. Arheološki nalazi govore i o prisustvu zanatlija i radionica. Amfore mediteranskog porekla dokaz su razgranatih trgovačkih veza i potrebe za upražnjavanjem sredozemnog načina života, vezanog za upotrebu vina, maslinovopg ulja i delikatesnih namirnica. To je i svedočanstvo standarda života bolje stojećih žitelja Gradine, verovatno upravnih činovnika i crkvene hijerarhije, ali i oficira kao i trgovaca. Pretpostavlja se da je Gradina bila episkopsko središte. Ispred bedema sačuvani su ostaci još tri crkve, uz određeni broj grobnica. Postoji i jedan broj nalaza vezanih za Germane što govori o simbiozi Rimljana i Germana koji su verovatno bili u vojnoj službi. Gradina na Jelici bila je okružena nizom drugih, uglavnom manjih utvrda u Ostri, Lisi, Viči i Vučkovici. Prema dosadašnjim istraživanjima Gradini je pripadala uloga centralnog mesta ovog regiona, sa upravnom, vojnom, crkvenom, zanatskom i trgovačkom ulogom. Krajem 6. ili početkom 7. veka, Gradina je verovatno stradala u silovitom požaru, izazvanom varvarskim prodorom. Bio je to kraj poslednjih tragova antičke civilizacije na ovim prostorima. Nakon nekoliko vekova naši su preci koristili Gradinu, verovatno kao branjeno uporište ili pribežište. Nalazi grnčarije iz 10. i 11. veka dokazuju ovu tvrdnju. Arheološka iskopavanja na Gradini još uvek traju, što će upotpuniti i proširiti naša znanja o ovom značajnom lokalitetu koji ima veliki istorijski i kulturni značaj za čitavo područje pa i Srbiju u celini.
