U Srbiji nema aktivnih vulkana i nema izgleda da će ih biti u budućnosti koju merimo hiljadama godina. Ali je u geološkoj prošlosti naše područje bilo veoma aktivno i tragovi tih drevnih vulkana danas postoje na ovim prostorima.
Kako su, dakle, izgledale prastare vulkanske oblasti Srbije? Pioniri geološke nauke u nas obavili su veoma predano svoj posao. Teško je naći i najmanju pojavu eruptivnih stena o kojoj ne postoji petrografski prikaz ili barem kratka zabeleška u drugom delu "Geologije Srbije" Jovana M. Žujovića iz 1900, ili prepoznati neki vulkanogeni oblik u reljefu, koji nije pomenut u "Geomorfologiji" Jovana Cvijića iz 1924. godine.
Od najstarijeg geološkog vremena do danas na našem području bilo je različitih vidova vulkanske aktivnosti. Detaljnija rekonstrukcija, međutim, moguća je samo za vulkanske događaje koji su se odvijali u poslednjih 300 miliona godina. Ostaci starijih vulkanita takođe postoje, ali su te stene najčešće potpuno preoblikovane. Ovde ćemo dati kratak prikaz vulkanizma kasnopaleozojske (pre oko 300 miliona godina), trijaske (pre oko 220 miliona), jurske (pre oko 150 miliona), gornjokredne (pre oko 90-80 miliona) i tercijarne (pre oko 65-5 miliona godina) starosti.
Krajem paleozoika na području današnje istočne Srbije odvijao se subaerski vulkanizam pretežno kiselog karaktera (lave sa puno silicijuma, a malo gvožđa i magnezijuma). Produkti ovih erupcija su retki u našoj zemlji, javljaju se samo mali ostaci lavičnih izliva i vulkanoklastita kod Boljetina, ali su ove stene danas uglavnom pod vodom. Na rumunskoj strani postoje veoma dobro očuvani vulkanski oblici. Najupečatljiviji su riolitski ostenjaci Treskavca koji se, preko puta Lepenskog Vira, vidi sa druma koji vodi od Golupca prema Donjem Milanovcu. Zanimljivo je da je su komadi ovih vulkanskih stena, posebno primerci izgrađeni od silifikovanog vulkanskog stakla, bili korišćeni u industriji okresanog kamena kulture Lepenskog Vira.
Trijaski vulkaniti srpskih terena vezani su za specifične procese razlamanja kontinentalne litosfere i prve faze otvaranja okeanskog prostora. Najznačajnije pojave trijaskih vulkanskih stena srećemo na Bobiji kod Ljubovije, u blizini Sirogojna, na Čadinju kod Prijepolja, u okolini Kosovske Mitrovice (Dudin krš) i u području Istoka. Trijaski vulkaniti su rasprostranjeniji u Crnoj Gori, i to na potezu Ljubišnja-Sinjajevina-Bjelasica-Visitor, kao i na liniji Stari Bar-Bečići-Budva. Veliki blokovi zelenih trijaskih vulkanita nalaze se u neposrednoj blizini plaže u Bečićima. Ove stene su obrazovane obilnim submarinskim, a ređe i subaerskim erupcijama. Emitovana lava bila je veoma heterogenog sastava, ali su dominirali rastopi andezitskog i bazaltnog karaktera.
Vulkanogene stenske mase jurske starosti nastale su u vreme širenja okeanskog prostora, koji je pre oko 150 miliona godina široko razdvajao terene današnje istočne i zapadne Srbije. Danas se veći relikti ovog drevnog okeanskog dna nalaze u području Divčibara (usek puta Valjevo-Kosjerić), na više mesta između Kragujevca i Rekovca, u ibarskoj dolini (kod Leposavića i Kosovske Mitrovice), u zlatiborsko-zlatarskom području i na potezu dugom oko 30 km od Razbojne do Kuršumlijske Banje. Ove stene su nastale sličnim procesima koji se danas odvijaju pod vodom, u području središnjih delova Atlantskog okeana. Brojni submarinski vulkani linearnog tipa proizveli su ogromne količine koherentnog i izdrobljenog lavičnog materijala bazaltnog sastava. Posebno su značajni jastučasti oblici stenskih masa, tzv. pilou-lave (eng. pillow – jastuk), čije prisustvo direktno svedoči o izlivanju užarenih masa na morsko dno. Serije ohlađenih pilou-lava kod Leposavića i pored Lima, kod ušća Bistrice, predstavljaju izvanredne primere tragova jurskog bazaltoidnog vulkanizma na tlu Srbije.
Gornjokredni vulkanizam u Srbiji dogodio se pre oko 80 miliona godina, kao rezultat geodinamike koja se može uporediti sa tektonskim režimom današnje zapadne obale Južne Amerike ili jugoistočne obale Azije. Dno okeana formiranog za vreme jurskog vulkanizma prestalo je da se širi, a daljim kretanjem na istok ono je podvučeno pod deblju kontinentalnu ploču na zapadnoj margini tadašnje Evrope. Paralelno ovoj zoni podvlačenja (subdukcije) formirane su vulkanske oblasti koje danas nalazimo u timočkoj oblasti - od Majdanpeka na severu, do Knjaževca na jugu. Ovaj pojas se nastavlja na vulkanske terene u jugozapadnoj Rumuniji i severozapadnoj Bugarskoj. U timočkom području u vreme gornje krede obrazovan je veliki broj istaknutih vulkanskih kupa složene građe - stratovulkana. Aktivnih stratovulkana bilo je do pre nekoliko miliona godina u slovačkim i rumunskim Karpatima, a danas ih ima u raznim delovima sveta, na primer, u Boliviji, Čileu i Indoneziji. Gornjokredni vulkanizam u istočnoj Srbiji bio je centralnog tipa i pretežno je proizvodio lave andezitskog karaktera. Rastopi su bili bogati gasovima, što je direktan preduslov za burna vulkanska dejstva. Aktivnost se odlikovala smenjivanjem podvodnih - mirnih i subaerskih - eksplozivnih erupcija. Timočki vulkani su po dejstvu bili slični vulkanima Mon Pele (ostrvo Martinik, Antili), Merapi (Indonezija), Majon (Filipini) ili Kotopaksi (Ekvador). Ovaj tip aktivnosti odlikuje se formiranjem gustih piroklastičnih tokova. Ti tokovi nastaju gravitacionim kolapsom viskoznih lavičnih masa koje nisu mogle da se razviju u izlive, već su se na samom vulkanskom grotlu nadimale do kritične granice, a onda obrušavale u podnožje vulkana. Danas se brojni ostaci gornjokrednih stratovulkana nalaze na prostoru između Bora i Majdanpeka: Crni vrh, Tilva njagra, okolina sela Jasikovo i Vlaole, okolina Brestovačke Banje, Čoka Marin i druga mesta. Sineruptivna i posteruptivna spiranja u velikoj meri su nivelisala prvobitan reljef. Poseban vid destrukcije vulkanskih oblika bile su tzv. drobinske lavine, džinovska klizišta vulkanogenog drobeža u kojima su neki blokovi imali ogromne dimenzije. U useku puta Bor-Brestovačka Banja-Borsko jezero otkrivene su velike stenske masekoje su nastale kao rezultat ovih pretaložavanja. Najzad, promeni reljefa i prvobitnog vulkanogenog pejzaža doprineo je i sam čovek. Na predelu gde se nekada nalazio borski stratovulkan Tilva roš, koji se pre samo pola veka nekoliko stotina metara uzdizao iznad grada Bora, danas zjapi površinski kop isto tolike dubine i prečnika od nekoliko kilometara.
Početkom tercijarne periode, pre oko 65 miliona godina, ugašen je oganj andezitskih vulkana istočne Srbije. U narednih dvadesetak miliona godina u ovom delu današnje Srbije nastaće izvestan broj manjih vulkana kupastih formi, čija osnova verovatno nije prelazila nekoliko kilometara. Rezultate ovih događaja nalazimo danas kao bazaltne blokove na Ozrenu kod Sokobanje, na više mesta u Sićevačkoj klisuri i u selu Gornji Striževac kod Bele Palanke. Ovaj magmatizam je po volumenu emitovane lave hiljadu puta manji od onoga koji se dogodio u gornjoj kredi. Ipak, lave koje su se tada izlile imaju veliki naučni značaj. Zbog svoje velike pokretljivosti ovi rastopi su na površinu doneli nepromenjene fragmente Zemljine unutrašnjosti sa dubina do oko 70 km, i to predstavlja veoma važan izvor informacija za geologe.