Svrha opančarskog zanata jeste izrada jednostavne kožne obuće koja je bila prvenstveno namenjena seoskom stanovništvu. Koreni su mu u srednjovekovnoj (vizantijskoj i evropskoj) kulturnoj tradiciji.
Shodno društveno-istorijskim okolnostima, nastavljajući i baštineći starobalkansku, slovensku, orijentalnu i evropsku kulturnu tradiciju, na prostoru Republike Srbije počinje da se razvija od druge polovine 19. i traje do sredine 20. veka, kada postepeno nestaje. Održavajući izraze tradicionalnog narodnog stvaralaštva, opančarski zanat svrstan je u kategoriju starih zanata koji su Pravilnikom Ministarstva privrede Republike Srbije iz 2005. godine stavljeni pod zaštitu zakona.
Složene istorijske i kulturne prilike na prostoru Balkana u oblasti zanatstva, pa i u opančarskom zanatu, manifestuju se postojanjem kulturnih elemenata autohtone, starobalkanske, slovenske, orijentalne i evropske provinijencije koji se prepoznaju prvenstveno u procesu rada, nazivima alata, kao i u izgledu i funkciji njegovog osnovnog proizvoda – opanka. Opančarski zanat je dosegao vrhunac dvadesetih i tridesetih godina prošlog veka, kada su opančari zajedno s terzijama smatrani za „najjače" zanatlije u ondašnjim srpskim čaršijama. O tome svedoče podaci o postojanju brojnih opančarskih radnji u kojima je izrađivano nekoliko vrsta opanaka i njihove brojne lokalne varijante. O razvoju opančarskog zanata svedoče i primerci opanaka koji se čuvaju u muzejskim zbirkama, među kojima mnogi predstavljaju remek-dela narodne umetnosti i vrhunski domet zanatskog umeća i veštine.
Osim gradskog, pravog zanatskog opančarstva, po svim selima bilo je i pojedinaca koji su se opančarskim zanatom bavili poluprofesionalno, uglavnom kao samouki, u vidu dopunske delatnosti.
Industrijska (jeftinija) proizvodnja obuće koja je u Srbiji otpočela dvadesetih godina prošlog veka doprinela je postepenom odumiranju opančarskog zanata. O prilagođavanju novim uslovima govori preorijentisanje opančara na nove materijale. Prvo su po ugledu na gumene opanke fabričke izrade opančari počeli da koriste gumu, a potom i najlon – polivinil. Opančari, majstori gumenih opanaka, pravili su opanke od spoljne automobilske gume. Krajem četrdesetih godina izrađivani su i najlon opanci, s licem od traka polivinila.
Nakon Drugog svetskog rata i konačno pedesetih, odnosno šezdesetih godina prošlog veka, ovaj zanat je gotovo potpuno nestao.
U našoj novijoj istoriji počeci opančarskog zanata sežu u drugu polovinu 19. veka kada su prvo u Užicu (1850), Požarevcu (1862) i Šapcu (1870), potom i Knjaževcu (1876) i Leskovcu (1880), opanke počeli da izrađuju domaći majstori. Vrlo brzo iz ovih centara zanat se širio i u ostale delove Srbije – od Aranđelovca, Loznice, Obrenovca i Valjeva do Užica. U Užicu je 1920. radilo 50 opančara. U isto vreme u Čačku ih je bilo 20, Kragujevcu 25, Trnovče 1999. godina Opančarstvo 45 Požegi 12, Kraljevu 20, Trsteniku šest, Kruševcu 10, Prokuplju pet, Kuršumliji i Aleksincu po tri, u Raškoj devet. Brojni opančari imali su zanatske radnje i u Krupnju, Bajinoj Bašti, Kosjeriću, Čajetini, Arilju, Ivanjici i Brusu.
U Vranju je opančarski zanat pokrenut nakon Prvog svetskog rata. U istočnim krajevima Srbije opančari su radili u Kladovu i Sokobanji, po jedan, Negotinu, Zaječaru, Knjaževcu i Beloj Palanci po tri. U Nišu ih je bilo sedam, Pirotu pet, Paraćinu šest, Ćupriji i Batočini po četiri, u Petrovcu dva. U Aranđelovcu je od 1887. do 1900. godine jedan majstor 30 budućih opančara uputio u tajne ovog starog zanata. Aranđelovac je nakon 1910. bio centar iz koga su se opancima snabdevali kragujevački, rudnički, kosmajski, lepenički, gružanski i delimično kolubarski kraj. Opančara je bilo i u Kragujevcu, Mladenovcu i selu Natalincima. U Smederevu i Grockoj opančarski zanat razvija se od 1915. godine.
Najviše opančara imali su šabački, valjevski, užički, čačanski i kragujevački kraj.
Proizvodi opančarskog zanata koji vuku korene iz autohtone, starobalkanske i orijentalne sredine, jesu vrnčani i presni opanci. Izrađivani su i nošeni u južnim i jugozapadnim krajevima Srbije (oblasti Raške i Metohije, jugoistočnoj i istočnoj Srbiji), dok su shodno tekovinama evropske zanatske tradicije u centralnoj, istočnoj i severnoj Srbiji izrađivani i nošeni đonovski opanci i opanci kapičari.
Opančari su kao osnovnu sirovinu za izradu opanaka koristili neobrađenu, a kasnije zanatski i fabrički obrađenu goveđu i teleću, a ređe konjsku i svinjsku kožu. Od kože obrađene najjednostavnijim tehnološkim postupkom (soljenjem, sušenjem ili upotrebom stipse) dobijana je sirovina za izradu presnih opanaka. Od kože obrađene tehnološki složenijim postupkom dobijana je sirovina za izradu đonovskih opanaka. Opancima od prerađene kože prethodila je izrada tzv. crvenih opanaka – crvenjaša od poluobrađene kože. Koža za crvene opanke pripremana je tehnološki jednostavnijim postupkom. Za obradu kože korišćen je rastvor kreča, pepela i vode i istucana jovova i brezova suva kora. Sirovina za izradu đonovskih opanaka dobijana je složenijim i dugotrajnijim postupkom u kome je korišćena i hrastova šišarka, ruj i smrčeva kora. Fabrički štavljenu kožu opančari su više počeli da koriste nakon Drugog svetskog rata.
Na prostoru Srbije izrađivana su dva osnovna tipa presnih opanaka: vrnčani i prešnjaci – presni opanci. Vrnčani opanci na gornjem delu imaju vrnčanice – usukane uske trake meke kože (jagnjeće, jareće) ili deblje pamučne niti ili kanapa kojim se vezuju leva i desna strana opanka idući paralelno u jednakim razmacima od prstiju ka otvoru opanka. Preko vrnčanica kroz sredinu provlači se „preplet"od istog materijala koji ide iznad i ispod vrnčanica u nekoliko redova. Opančari su ih izrađivali na drvenom kalupu, upotrebljavajući malobrojan i jednostavan alat. Prešnjaci su plitka obuća koja pokriva stopalo i delimično nogu, a koža je nabiranjem pomoću kožnog kaiša ili kanapa – oputom modelovana prema nozi.
Opančari su, osim što su ručno izrađivali opanke, do Drugog Svetskog rata sami i štavili kožu, za šta su koristili kazane za grejanje vode, burad, kalupe, drvene čaklje, motke i drvene sanduke, stupe za tucanje šišarki. U procesu izrade opanaka opančar je koristio dve „tezge" – veću i manju dasku na kojima je stajao alat i gde je krojio i šio opanke. Opančar je koristio i dasku za nabadanje opanaka, šilo, razne vrste dleta i zumbe. Proces izrade đonovskih opanaka zanatski je složeniji i zahteva veliku istrajnost, spretnost, veštinu i umešnost. Za izradu gornjeg dela opanka – lica za najfinije opanke korišćena je i pseća koža, a najčešće ovčja i kozja, dok je donji deo opanka – đon bio od goveđe kože. Kvalitet opanaka cenio se prema kvalitetu obrade kože i kvalitetu izrade opanka. Više su cenjeni opanci čiji je gornji deo bio ispleten od užih traka kože, te prema broju i širini traka koje su činile premet i preplet na licu opanka. Najfiniji momački opanci imali su do stotinu traka u premetu i prepletu, i to su bili tzv. tkani opanci.
Gumeni opanci ne razlikuju se od kožnih opanaka mnogo po kroju, već prema načinu izrade. Izrađivani se pomoću malog broja alata. Majstori gumenih opanaka koristili su: krivi i pravi nož, sataru i maljicu, klešta i natru – spravu za rastavljanje listova automobilskih guma.
Od druge polovine 20. veka opanci se izrađuju uglavnom za potrebe folklornih igračkih grupa, radi suvenirske prodaje i za potrebe najsiromašnijeg sloja seoskog stanovništva. Danas na web portalu mogu da se nađu adrese zanatskih radnji koje putem elektronske prodaje nude različite vrste opanaka.
Tajnu štavljenja kože, prema narodnom predanju, opančarima je otkrio sveti Sava. Opančari su ga smatrali svojim zaštitnikom, stoga su ga slavili na Savindan 27. januara. O uspešnosti srpskih opančara svedoči njihovo redovno učešće i na svetskim sajmovima koji su održavani krajem devetnaestog i početkom 20. veka u Parizu, Londonu, Beču i Budimpešti. U Srbiju su se vraćali sa srebrnim i zlatnim odličjem. Opančarska radnja Drag. L. Milosavljevića iz Knjaževca, osnovana 1903. godine, nagrađena je zlatnom medaljom 1907. godine u Londonu. Baveći se opančarskim zanatom i proizvodnjom opanaka u Beogradu, svoj kapital je počeo da stiče i veliki srpski trgovac i zadužbinar Nikola Spasić. Opanci su bili i osnovna obuća srpske vojske u Prvom svetskom ratu. A da opanak postane jedan od simbola srpskog nacionalnog identiteta svakako su doprineli i majstori opančari.
Opančarski zanat će i dalje opstajati jer potražnja za ovom vrstom obuće ne prestaje. Ne samo igrači u kulturno umetničkim društvima, već i mnogobrojni turisti rado kupuju opanke. Savremeni način komunikacije omogućio je ljudima širom planete da se na sajtovima zanatlija informišu o ponudi proizvoda i poruče ih imejlom, a oni će stići i do najudaljenijih zemalja.
Autor: Vera Šarac-Momčilović
