Ko je bio srpski vojvoda Momčilo? Pesma ga je održala, a istorija zabeležila tek u naznakama. A on je vojevao s carevima, i srpskim i vizantijskim.

U nemirnom dobu tokom građanskog rata u Vizantiji, četrdesetih godina 14. veka, zabeležena je povest o epskom životu ratnika Momčila. On je tokom nekoliko godina bio saveznik raznih strana u ratu, ali je, u stvari, bio pokoran samo želji da bude slobodan i nezavisan. Vizantijski car Jovan VI Kantakuzin, koji je Momčila i lično poznavao, zapisao je da je "bio odlično uvežban u razbojništvu i otimačini" kao i da mu "ništa nije nedostajalo od hrabrosti i odvažnosti za boj". Drugi vizantijski istoričar Gregora zabeležio je da je Momčilo bio "od neuglednih roditelja" i da "izabra da od mladosti u društvu vršnjaka vodi razbojnički život na međama Tribala (Srba) i Meza (Bugara) i stoga je, pripremajući zasede i klopke, iznenada donosio propast onima koji su prolazili".

Momčilo je mnoge godine proveo kao hajduk, živeći na ničijoj zemlji, u oblasti Rodopa, na tromeđi tadašnjih država Vizantije, Srbije i Bugarske. Bio je bez sumnje izuzetno fizički razvijen, što mu je i omogućilo da se u tom dobu punom nasilja nametne kao hajdučki vođa, a kasnije i kao feudalni gospodar. U takozvanoj "Rimovanoj turskoj hronici o Omar paši", dosta pouzdanom izvoru, navodi se da je Momčilo bio tako visokog rasta "da je ličio na minare". Ovo se slaže i s pamćenjem Momčilova lika iz narodne pesme, u kojoj se ističe da je vojvoda bio mnogo krupniji od kralja Vukašina koji je neuspešno pokušao da obuče Momčilovo odelo i stavi njegovo oružje: "I pošto je Sunce već prevalilo pola dnevnog puta, pojavi se Momčilo vodeći za boj spremnu vojsku i ustremljujući se opuštenih uzda na carev logor..."

Ovako se u hronici Vizantinca Nikifora Gregore pojavljuje na pozornici istorije vojvoda Momčilo, junak iz narodne pesme. On juriša u galopu, u bici, iznenada napada vojni logor i gazi neprijatelja, kao što i u pesmi "Ženidba kralja Vukašina" on sa svojim krilatim konjem Jabučilom seče sve pred sobom.

POD OKRILJEM TRIBALA

Život istorijskog Momčila nam je poznat tek u kratkim skicama. Gregora kaže da, kada je Momčilo "navršio trideset godina, odlučio je da promeni onaj divalj (hajdučki) način života i da ga zameni za ljudski"... Tada je stupio u službu kod vizantijskog cara Andronika III Paleologa (vladao 1328—1341) koji ga je "uvrstio u vojnike" (stratiote). Na osnovu ovih oskudnih podataka, može da se pretpostavi da je Momčilo dobio "proniju" (posed) negde u Rodopima, na granici između Vizantije i Bugarske, što ga je obavezivalo da ratuje u vizantijskoj vojsci. On se, međutim, nije pokazao kao suviše disciplinovan ratnik ni veran podanik. Nastavio je da "četuje i da mnogo zla nanosi Miziji", odnosno Bugarskoj, iako je u to vreme (1331) bio sklopljen mir između dve zemlje. Na sva upozorenja od strane "arhonata na granici" (upravnika oblasti) "on ne mogaše da se sasvim ubedi", pa je zbog toga trebalo da bude kažnjen "za zlodelo". Pošto je postao "mrzak" i Mizima (Bugarima) i Romejima (Vizantincima), Momčilo je odlučio da pobegne u Srbiju — kod kralja Stefana Dušana. "Otišao je Tribalima i tamo proboravio dosta vremena."

Kralj Dušan verovatno je sa zadovoljstvom prihvatio neobičnog prebega koji je mogao da doprinese srpskim osvajanjima po slaboj Vizantiji. Već nakon što se učvrstio na vlasti, posle smene i ubistva svog oca i prethodnika na tronu, Stefan Uroš IV Dušan je od kraja 1332. godine počeo da osvaja pojedine posede na jugu. Srpska strategija osvajanja zasnivala se na vizantijskoj neslozi. Iskoristivši prelazak upravnika pograničnih vizantijskih poseda Sirgijana na njegovu stranu, Dušan je 1334. godine pokrenuo veliki pohod, tokom koga je za šest nedelja osvojio ceo niz gradova: Ohrid, Prilep, Lerin, Černomen i druge. Sredinom godine vizantijski car Andronik III i kralj Dušan su pred Solunom zaključili mirovni ugovor prema kome su Srbi zadržali većinu osvojenih gradova.

Nakon nekoliko godina mira, sa smrću Andronika III (1341) Dušan je video veliku priliku za dalje širenje svoje države. U Carigradu je došlo do sukoba oko toga ko će upravljati državom za vreme maloletstva osmogodišnjeg cara Jovana V Paleologa. Izbio je građanski rat između velikog domestika (kasnije cara) Jovana Kantakuzina i regentskog veća u Carigradu, kome je zvanično na čelu bila careva majka Ana Savojska. Građanski rat uskoro se rasplinuo u "marširanje uzduž i popreko po provincijama, bez bitaka u otvorenom polju, sa neprekidnim otimanjem i pljačkanjem" (K. Jiriček).

Vojvoda Momčilo možda je bio u blizini Dušanovog dvora onoga dana u julu 1342. godine kada je samoproglašeni car Jovan VI Kantakuzin došao da lično od srpskog vladara zatraži pomoć. Po rečima samog vizantijskog cara, on sa pratnjom "stiže u neki kraj koji se zbog lepote zove Paun i tu se kod nekog neutvrđenog sela po imenu Priština sastane sa Kraljem (Dušanom) koji je stigao sa suprugom. Oni dočekaše cara (Kantakuzina) uz svu moguću, što bi se reklo, pažnju i počast..."

Car, takođe, opisuje kako je tokom pregovora "dolazio skoro svakog dana u njegovu (Dušanovu) kuću, jer on nije dozvoljavao da ostane pod šatorom, smatrajući razgovor sa njime većim zadovoljstvom od bilo kojeg drugog posla — onda bi ga mladi plemići trčeći sačekivali pešice pred kapijom, a u dvorištu stariji velikodostojnici od ugleda, dok bi on sam (Dušan) najčešće izlazio pred prvu kuću da bi ga pozdravio, ili bi čak izašao do mesta gde je on (Kantakuzin) s konja silazio..."

NE BOJI SE NIKOGA DO BOGA

Možemo sa velikom verovatnoćom da pretpostavimo da je Momčilo bio u redovima srpske vojske koja je predvođena kraljem Dušanom i carem Kantakuzinom od jeseni 1342. godine do jeseni 1343. godine ratovala i osvajala po Vizantiji. Srbi su u to doba osvojili Voden, Strumicu i Melnik i neuspešno opsedali grad Ser. Međutim, kada se u jesen 1343. raspao savez kralja Dušana i cara Kantakuzina, ovaj poslednji je uspeo da Momčila privuče na svoju stranu. O tome je u svojoj istoriji car zapisao sledeće:
"Kada se car Kantakuzin vratio iz Verije... malo pre toga napustivši Kralja, tada (Momčilo) priđe caru. Smatrajući ga dostojnim tolike vlasti (Kantakuzin) mu poveri tvrđave i ostala sela u Meropi (gornji tok reke Arde, oblast Rodopskih planina) kojih ne beše malo."

Iako je zvanično Momčilo u svojoj rodnoj oblasti voljom cara Jovana VI zavladao, ubrzo je pokazao da se samo vratio ranijim običajima i da neće da vodi mnogo računa ni o čijim osim o sopstvenim interesima. "Odluči da se računa... dobrovoljni sluga cara Kantakuzina ali ne tako... da ga sledi gde bi on želeo da ide, već da... krišom napada njegove neprijatelje na svoju korist, a i svih onih koji su za razbojničku platu odlučili da sa njime vojuju" (N. Gregora). Ubrzo su Momčilovo ime i njegova slava privukli značajnu vojsku. Prilazili su mu sa svih strana "i od Tribala i Miza i drugi...", to jest i Srbi i Bugari: "neki bednici koji su bili krvožedni i divlji... nešto više od 2000 odabranih konjanika koji su svi ratničkim duhom zadojeni".

Na drugom mestu nalazimo podatak da se Momčilu pridružilo više od trista konjanika i oko 5000 pešaka, što je bila ozbiljna vojska za to vreme. Ovladao je gradom Ksantijom, koji mu je postao sedište. Bio je strog, čak i surov gospodar: "neumoljiv u besu, surovo i nečovečno ubijajući protivnike i osuđujući ih na smrtnu kaznu i za male i za velike prestupe". Iako vizantijski pisac sa svog plemićog položaja daje prilično prezrivu ocenu Momčilovih boraca — ljudi iz naroda i sirotinje ("razbojnička gomila") — ipak priznaje da je Momčilo okupio brojnu i vrlo vernu vojsku. "Svi su tvrdili da će pre sopstveni život nego njega žrtvovati kada zatreba." Za samo par godina, Momčilo je svojim delima i podvizima ostavio lik koji će se vekovima pamtiti u narodnim pesmama Srba i Bugara.

Ubrzo je postao tako značajan da su obe strane u vizantijskom ratu nastojale da ga zadrže ili privuku. Car Kantakuzin dodelio mu je titulu sevastokratora, što je bila treća po rangu titula u carstvu (nakon titula cara i despota). S druge strane, Momčilo je iz Carigrada dobijao oružje, tako da je bilo samo pitanje vremena i njegove procene kada će da promeni stranu. To se izgleda desilo negde u junu 1344. godine, kada je Jovan VI Kantakuzin dobio novog saveznika u vizantijskom građanskom ratu — Turke Seldžuke.

SAN JE LAŽA

U junu 1343. godine Kantakuzinu je njegov stari poznanik, emir Omar (Umur), vladar jedne od seldžučkih državica u Maloj Aziji pod imenom Ajdin (oko današnje Smirne), uputio veliku pomoć 200 brodova i nekoliko hiljada vojnika. Iz retkih podataka možemo da pretpostavimo da su Turci, ne vodeći mnogo računa o tome ko je u hrišćanskim zemljama saveznik, a ko neprijatelj, počeli da upadaju i pljačkaju i po Momčilovoj oblasti. Verovatno je dolazilo i do sukoba Kantakuzinovih saveznika oko podele plena. Tursko ponašanje, a možda i neki drugi povod, bili su dovoljan razlog da Momčilo promeni stranu u ratu i da napadne Turke, a zatim i samog Kantakuzina. Car-istoričar pripoveda da je Momčilo napao luku Abderu (egejska obala) gde se nalazilo petnaest turskih brodova sa malom stražom. U napadu su tri broda spaljena, dok su ostali uspeli da pobegnu. Čuvari su pobijeni. U odmazdi, i Turci i trupe cara Kantakuzina okrenule su se protiv Momčila i upale u njegovu oblast.

Car-istoričar Jovan Kantakuzin vrlo je živo opisao jedan sukob sa Momčilovom vojskom iz kog je jedva izvukao živu glavu. Zanimljivo je da njegova priča počinje opisom sna. Car je u pratnji šezdesetak vojnika bio u izvidnici nedaleko od starog, razrušenog grada Mesine, kada je, savladan umorom, nakratko prilegao. Iz dremeža ga je probudio glas koji mu je u snu govorio: "Ustani ti koji spavaš i vaskrsni iz mrtvih i obasjaće te Hristos." Uznemiren, car se probudio u trenutku kada su izviđači javili da pristiže nepoznata vojska. Radilo se o hiljadu jahača koje je predvodio Momčilo kome su uhode dojavile carevo kretanje.

Nastalo je panično povlačenje i borba. "Car, pritešnjen branio se od onih koji su prvi stigli; i pao je carev konj dok se on borio sa neprijateljima. A jedan od carevih pratilaca... sišavši sa konja dade ga caru i ujedno ga podiže da uzjaše. Dok se peo, neko ga prišavši udari mačem u glavu, ali ništa ne naškodi, jer je šlem dobro odoleo udarcu. Odatle, braneći se celim putem, udarajući i primajući udarce... stigao je car u Kumucinu, čudesno spasen."

Pristalice Kantakuzina zarobljene u ovom prepadu Momčilo je poslao u Carigrad, i od cara Jovana V kao nagradu primio znake despotskog dostojanstva. Ova titula davala se vrlo retko, uglavnom rođacima carske porodice. Momčilo je prvi strani velmoža koji je dobio dostojanstvo despota, a da za to nisu bili ispunjeni zvanični uslovi. Tako je nekadašnji hajduk postao istovremeno i sevastokrator i despot, odnosno od obe zaraćene strane primio dve najviše vizantijske titule. Beše to bez sumnje vrhunac slave gospodara Rodopa, koji je tada naumio da "za sebe osnuje nezavisnu vlast" pa se "odmetnu i od cara Kantakuzina i od carice Ane (regentkinje), a istovremeno je ratovao protiv oboje i potčinjavao gradove i sela... učini se da je nesavladiv zbog srčanosti i prirode utvrđenosti krajeva kojima je vladao".

POSLEDNJI BOJ

Ipak, Momčilo nije bio nesavladiv, kao što će se pokazati leta 1345. godine pod zidinama grada Periteoriona. Te godine saveznik Jovana Kantakuzina emir Omar od Ajdina uputio je u Trakiju odred od čak 20.000 vojnika. Turski emir posebno se "gnevio na Momčila" i od cara Kantakuzina tražio da "krene na njega". Momčilo je još jednom pokušao uobičajenu taktiku koja mu je do tada redovno uspevala. Uputio je caru poslanstvo s izrazima kajanja i pokornosti. Ali ovaj put nije bilo odgovora. Isuviše siguran u sebe i osokoljen dotadašnjim uspesima, Momčilo je potcenio veličinu i snagu neprijateljske vojske. Na čelu vojske od 1500 vojnika "krenuo je da se bori protiv svih zajedno okupljenih Romeja i varvara (Turaka); na takvu ludost ga, naime, navede bezumlje i drskost" (Kantakuzin).

Možda je uoči tog sudbonosnog dana sredinom jula Momčilo sanjao ružan san, sličan onome koji se pominje u narodnoj pesmi: "Ja sam noćas čudan san usnio: đe se povi jedan pramen magle... pak se savi oko Durmitora, ja udarih kroz taj pramen magle sa mojieh devet mile braće i s dvanest prvobratučeda i četrnaest od grada levera; u magli se ljubo, rastadosmo, rastadosmo, pak, se ne sastasmo."

Opis bitke pod zidinama Periteriona sačuvan je iz prve ruke, od glavnog vizantijskog vojskovođe, samog cara Jovana VI Kantakuzina. Izgleda da je Momčilo računao da će moći da se povuče pred brojnijim neprijateljem u utvrđenje koje se od ranije nalazilo usred njegove oblasti. Međutim, žitelji Peretriona u odsudnom trenutku nisu želeli da otvore gradske kapije, pokazujući sa zidina na Turke i nagovarajući Momčila da se sukobi sa njima. Kao znak dobre volje, u tvrđavu su, ipak, primili njegovog nećaka Rajka na čelu manjeg odreda od 50 ljudi. Nemajući kud, Momčilo je "svrstao vojsku u bojni red kod bedema pred gradom, nadajući se da će odoleti".

Bitka se vodila u dve etape. U prvom sukobu jedan turski odred odbacio je Momčilovu vojsku, razorio odbrambeni bedem, a zatim se rasturio u pljački oko grada. Zatim je naišla glavnina Kantakuzinove vojske koji je svoje jedinice svrstao u tri odreda: desno krilo držali su Turci emira Omara, levo krilo su predvodili Vizantinci, a car Kantakuzin je zauzeo središte sa odabranim odredima iz obe — vizantinske i turske vojske. Razvila se bitka. "Vojske su dugo jedna drugoj odolevale." Pomešali su se "zvuci truba i bubnjeva i po varvarskim običajima Persijanaca (Turaka) u borbi uobičajena ratnička vika i galama..."

Momčilova vojska bila je manja od neprijateljske, tako da je i pored žestokog otpora bila potisnuta do samih zidina grada. Oni iz utvrđenja nisu otvarali kapije "samo (su) kao posmatrači borbe sedeli na zidinama". Pošto su Turci "napadajući strelama za kratko vreme uništili čitavu Momčilovu konjicu, najzad su se pešaci borili sa pešacima i nasta borba prsa u prsa". Momčilo i preostali konjanici sjahali su "pa krenuše na neprijatelja. Borili su se peške, tukući se srčano i odolevali su dugo vremena" oslonjeni na same gradske zidine što je neprijatelja sprečavalo da ih potpuno opkoli. Međutim, pred mnogobrojnijim napadačima, Momčilovi ratnici nisu imali mnogo šanse. "I dok je on (Momčilo) bio živ nisu ni oni gubili hrabrost, niti su predavali oružje. A kada je u boju pao i on, ostali su odmah predali oružje..." Beše to i kraj epskog života hajduka i vojvode sa Rodopa.

Zanimljivo je da je car Kantakuzin u svom spisu priznao da se nakon bitke "rasplakao zbog nesreće", kako zbog sudbine poginulog neprijatelja tako i zbog izginulih vojnika, među kojima je bilo dosta Romeja. "Onaj koji je malo ranije o sebi visoko mislio i izgledao kao nepobediv i izvanredan vojskovođa, u jednom trenu leži jadan i gažen od neprijatelja..." Car pripoveda i kako se blago poneo prema Momčilovoj udovici kojoj nije ništa oduzeo od njenih stvari, nego joj je omogućio da se vrati u svoju zemlju — u Bugarsku.

***

Pored legendarnih i mitoloških delova (krilati konj i slično) narodna pesma o smrti vojvode Momčila (Ženidba kralja Vukašina) — puna dramatičnih zbivanja sličnih uzbudljivom Momčilovom životu — sadrži i elemente koji podsećaju na pravu Momčilovu istoriju. I u pesmi i u životu Momčilo gine ispod zidina jednog grada, želeći pri tome da se skloni od brojnije neprijateljske vojske. Motiv izdaje (neverne ljube Vukosave) glavna je okosnica pesme. U stvarnosti, Momčilo je, takođe, stradao nakon neverstva, jer je tokom borbe pokušao da se skloni u utvrđenje u koje ga nisu pustili nepouzdani žitelji grada Periteriona (koji je u pesmi postao "Pirlitor" na Durmitoru).

U narodu je zapamćeno da se Momčilo borio i protiv Turaka, što, kao što smo videli, istorijski nije sasvim pogrešno, iako je on na kraju stradao u sukobu sa vojskom hrišćanskog vladara (car Kantakuzin u istoriji, kralj Vukašin u pesmi). S druge strane, teško može da bude tačan podatak legende prema kome je Momčilo bio ujak Marka Kraljevića. Iako ne postoje podaci o poreklu žene kralja Vukašina, odnosno Markove majke (koja se u izvorima različito zove: Jelena, Aljena ili Jevrosima) malo je verovatno da je ona mogla da bude požrtvovana Momčilova sestra, Jevrosima iz narodne pesme.

Nije zabeleženo da li je Momčilo iza sebe ostavio potomstvo. Ali, ostale su legenda i epske pesme kod Srba, Bugara i Makedonaca koje i danas na svoj način čuvaju uspomenu na junaka kakvog "danas u svijetu nema".

"U Momčila sablja sa očima, ne boji se nikoga do boga".

Autor: Duško Lopandić