Obnova nezavisne srpske države stvorila je uslove za ubrzani razvoj muzičke umetnosti kao dragocenog i nezamenjivog elementa u kulturi jednog naroda izraženog nacionalnog individualizma. Kolektivno nacionalno osećanje je dovelo do formiranja ugledne srpske nacionalne muzičke škole koja će s lakoćom steći međunarodni ugled i autoritet.
Osnivačem srpske umetničke narodne muzike smatra se Kornelije Stanković, prvi srpski školovani kompozitor,koji je sav svoj kratki život posvetio obradi srpskog muzičkog nasleđa, dajući mu moderniji izraz i uspešniju promociju nacionalnog duha. Skupljaoje i obrađivao i crkvene i svetovne melodije, a već sa dvadeset jednom godinomživota u Beču je 1852. premijerno izveo svoju "Liturgiju". Godine 1863. u Beograduje osnovao Beogradsko pevačko društvo i postao njegov dirigent, ali jeubrzo posle toga umro. Kornelije Stanković je prvi srpski muzičar koji je došao do saznanja "o tome da se kultura jednog naroda, i u njoj ono što je najsuptilnije,umetnost njegova, može i treba da nadahne i ponese duhom i stvaralačkim instinktima istog tog naroda." (Petar Konjović: Ogledi o muzici, Srpska književna zadruga, Beograd 1965., str. 86.) Stanković je pronikao u suštinu srpskog narodnog duha i nacionalnih težnji, pokazujući da i srpsko crkveno pojanje ima primarni narodni karakter, izražavajući prvenstveno kolektivno nacionalno raspoloženje, a ne versku duhovnost i religioznu askezu.
Stevan Mokranjac je nastavio sa kreativnim naporima u tom pravcu i stvorio grandiozno delo. Posebno se posvetio malim vokalnim oblicima. "Mokranjac je gledao na folklor kao na prirodu koja ga okružuje i na čoveka s kojim je, u svim pogodbama, vezan. Realist, on je tom elementu prilazio onako kao što seljak prilazi svojoj njivi. Otuda, u njegovom načinu postupka, u tretmanu toga elementa, ima nečeg mnogo prisnijeg od onoga što nalazimo kod folklorita– zapisivača i harmonizatora, kakav je, pre njega, bio Kornelije Stanković,prvi koji je, u srpskom narodu, ukazao na taj put i taj posao."
U folklornom stvaralaštvu srpskog naroda Mokranjca je najviše interesovao duhovni impuls, pokretačka snaga, motivacija. To je definisao, proučio, u to se uživeoi onda prenosio u sopstvene kompozicije modernog izraza, svoje poznate "Rukoveti".Mokranjac je bio kompozitor a ne muzikolog, ali je pokazivao talenat za muzičku teoriju i naučno proučavanje muzike, a osnovni stav mu je bio dase srpska umetnička muzika može razviti isključivo na podlozi narodne muzike.Strane uticaje nije unapred isključivao niti ih smatrao presudnim, a primat je davao ruskim i ostalim slovenskim. Mokranjca je odlikovala naročita sposobnost "da iz mase folklornog materijala odabere ono što je tipično. Potome što ume da svoj materijal organski slije. Da stilizuje. Da i kroz vokalneoblike ispolji jasan način muzičkog mišljenja, kakav ne može biti drugačiji, kad je reč o takvom mišljenju, ni pri većim i čisto instrumentalnim oblicima:znači da je reč o logičnom razabiranju date materije, njenom raščlanjivanjui razvijanju da bi se, potom, slila u celinu forme."
Kod Mokranjca je klavir, kao osnovni muzički instrument, podređen solopevaču i njegovoj horskoj pratnji, dok njegov savremenik Josif Marinković ide korak dalje, dajući mnogo veći značaj klavirskoj i uopšte instrumentalnoj pratnji. Marinković je prvenstveno obrađivao jednoglasne narodne melodije,koje izvodi muški ili mešoviti hor, a nazivao ih je kolima ili horskimsvitama. I on, poput Stankovića i Mokranjca, istražuje izvore, otkrivajući čudesnu snagu srpskog narodnog duha, fiksira kulturne tradicije, a u sve to unosii svoj lični doživljaj, nacionalni ponos i patriotski naboj. Obrada zatečenih svetovnih narodnih pesama mnoge od njih je spasila od zaborava, a posebnoih je Mokranjac prikupljao u skoro svim srpskim zemljama.
S druge strane, stručna obrada kojoj su ovi velikani utemeljenja srpske muzikalnost I dala je kvalitetne naučne rezultate u proučavanju srpske narodne crkvene muzike. Diferencirana su tri njena stila, hilandarski pod izraženim grčkim uticajem, nemanjićki kult duhovnog pojanja uprošćavan nakon gubitka državne samostalnosti i narodne slobode, kao i renesansni beogradski sa njegovom bogatom sremskokarlovačkom baroknom varijantom. Postoje i njihove karakteristične oscilacije, poput bosanske, hercegovačke, crnogorske,dalmatinske, ličke, slavonske, makedonske itd. Pored Mokranjca, time su se uspešno bavili Tihomir Ostojić i Dušan Kotur, a i svojim radovima afirmisaličisto naučne kriterijume i metodologiju.
Sledeću generaciju srpskih muzičkih stvaralaca obeležili su Miloje Milojević,Vojislav Vučković, Petar Konjović i Stevan Hristić delima koja suzaokružila nacionalni koncept muzičke kreativnosti i muzikologije. Milojevićje majstor muzičke kompozicije solo-pesama na podlozi vrhunskih srpskih poetskih dela, poput Ilićevih ili Dučićevih. Stihove Vojislava Ilića ranije je i Josif Marinković obrađivao, ali im je tek Milojević pružio nematerijalnu fluidnost čiste umetnosti puškinovskog nasleđa. Vrlo su mu uspešne i horske kompozicije. U prvoj fazi svog delovanja pod dubokim je uticajem Stevana Mokranjca, dok se kasnije sve više eksponira u direktnog nastavljača Josifa Marinkovića, mada su u taj kontinuitet svoja dela u međuvremenu ugradili Stanislav Binički, Petar Kostić i Isidor Bajić, iako ne s tolikoim pozantnom snagom. Vrhunac Milojevićevog muzičkog komponovanja predstavlja obrada horskih patriotskih pesama. U svojim spisima Milojević pored nacionalnog stila u umetničkoj muzici tvrdi da su Srbi već razvili nacionalnu muzičku ideologiju, posebno se time na afirmativan način izjašnjavajući u nekoliko članaka o muzičkom nacionalizmu. Milojević kaže: "U naspostoji i jedna jaka struja nacionalnog obeležja stilizovanog ili naturalističkog. U taj nacionalizam upleću se i akcenti impresionizma." Govoreći vrločesto o nacionalizmu, Milojević kao da u vezi sa muzičkim stvaranjem daje,kako se nama čini, pojmu "nacionalizam" dva tumačenja: sadržajno, gde podrazumeva patos, više jedno osećanje; i stilsko, pod čime razume realističkuili naturalističkum interpretaciju, razradu ideje vezane za rođeno tlo. I bašu njegovim kompozicijama mi imamo mnogo primera i za jedno i za drugo shvatanjetoga njegovog nacionalizma."
Miloje Milojević je precizno formulisao svoje ubeđenje da "kompozitor nacionalno-umetnički orijentisan u stvari i ne iskorišćava sirovi materijalnarodne melodije (to čine folkloristi), već stvara iz sebe, ali svoj duhje oplodio elementima muzičkog folklora." On ide dalje u tom pravcu zaključujući da "nacionalizam nije folklor. Nacionalizam je jedan čisto umetnički pojam, psihološki i tehnički... to je prečišćen umetnički stav,a njega su tako prelistali razni stvaralački talenti koji su folklorne elemente narodne muzike probudili... Folklor je živopisan, nacionalizam je izrazit,ekspresivan... To se postiže na taj način što umetnik duboke osećajne(psihološke) snage, a kulturan, stilizacijom motivskih elemenata narodne melodije uspeva da organizuje nove melodije, svoje, visoko umetničke, dajućiim značaj razvijene muzičke teme (tojest, osnova na kojoj se razvijala arhitektura muzičkog oblika, iz koje se ispreda zvučno tkanje tog oblika)... Tim jezikom se ne služi živopisnosti, već sadržaju: ne površini, već dubini." Miloje Milojević smatra da se svaki vrhunski intelektualac ili umetnik,nakon procesa obrazovanja, svojim stvaralaštvom mora vratiti na rodno,nacionalno tlo, jer samo tako može kreirati dela neprolazne vrednostii kroz njih, pored individualnih poriva i osećanja, izraziti nacionalni duh,proživljavanje i ciljeve.
Drugi značajan srpski kompozitor i muzički pisac iz prve polovine dvadesetog veka, Vojislav Vučković, strasno je privržen istraživanju ruske i slovenske muzike, osećajući svoju rodnu, srpsku, kao njihov nerazdvojni deo. Vučković je u toku Drugog svetskog rata streljan u Beogradu pod sumnjom da sarađuje s komunistima i ta likvidacija je nesumnjivo snažan udarac zadala srpskoj muzikologiji i umetnosti uopšte. Treći istaknuti stvaralac tog vremena,Petar Konjović, snažan individualista, ali odan kolektivnom nacionalnom osećanju srpskog naroda. On je izraziti pristalica nacionalnog realizma,poput svojih velikih prethodnika, pa tako i emotivni rusofil i u sferimuzike. On poziva kao operski stvaralac u tom duhu: "Upoznajmo muzičkudramu velikih ruskih majstora, jer oni treba da oplode u nama sve ono što je najbolje, da bi niklo naše najbolje." Konjoviću i Milojeviću se u razvojui negovanju srpske instrumentalne, kamerne, simfonijske i operske muzike priključuje Stevan Hristić. To su već svestrane muzičke ličnosti, koje se bave komponovanjem, dirigovanjem, pisanjem eseja, stručnih i istorijskih rasprava, osnivanjem kulturnih ustanova i organizovanjem muzičkih predstava.Do kraja su formulisali osnovno načelo srpske muzičke škole da se isključivo preko nacionalnog može dostići univerzalno.
Autor: Prof. dr Vojislav Šešelj
