Knjiga je u Srbiji, do pojave prvog štampanog izdanja 1493, bila isključivo rukopisna, pisana na pergamentu, ili hartiji, i uglavnom je nastajala u srpskoj redakciji staroslovenskog jezika prema potrebama manastira i bogosluženja u crkvama.
Vekovima prepisivane rukom i često u tajnosti čuvane rukopisane knjige, doživele su u 21. veku svoju digitalizaciju i ušle u novi svet. Jer, odabrane stranice srpskih rukopisnih knjiga Arheografskog odeljenja Narodne biblioteke Srbije (NBS) mogu se danas pogledati i preko interneta. Većina ovih rukopisa nastajala je u srednjem veku najčešće u manastirima. U njima su, danju ili češće noću, pod oskudnom svetlošću sveće, rukopisane knjige. Ne kao danas, kad se slova nižu na displeju kompjutera tipkanjem prstiju po tastaturi, a onda jednostavnim klikom i štampaju, već dugotrajnim ispisivanjem, kaligrafskim crtanjem i oslikavanjem svakog slova ponaosob. Na pergamentu, koji u Srbiji kao podloga za pisanje preovlađuje do početka 14. veka, ili na hartiji koja je u upotrebi već od 13. veka.
Najstarija sačuvana ćirilska knjiga srpske redakcije staroslovenskog jezika, jevanđelje zahumskog kneza Miroslava, brata rodonačelnika prve srpske države Stefana Nemanje, datira iz 12. veka. Pisana je na pergamentu slovima tzv. ustavne ćirilice i ukrašena je inicijalima i minijaturama u boji i zlatu. Veći deo teksta ispisao je anonimni pisar, osim manjih delova teksta i minijatura koje je pisao i oslikao Grigorije Dijak. Kao spomenik kulture koji je upisan u listu Pamćenja sveta, "Miroslavljevo jevanđelje" dokazuje da je srpska redakcija staroslovenskog jezika dobila završni oblik.
Po svojim ortografsko-kaligrafskim odlikama ono povezuje važne izvore vekovima stare zetsko-humske pismenosti i glagoljsku tradiciju iz Makedonije sa ćirilskim raškim pravopisom. Ova bogoslužbena, kao i sve rukopisne knjige, zbog čestih vojni na ovim prostorima, više puta je menjala mesto na kojem je čuvana. Jevanđelje je otkrio ruski naučnik Porfirije Uspenski 1845. u Hilandaru. Kralj Aleksandar Obrenović dobio ga je na poklon od manastirskog bratstva 1896. i doneo u Beograd. Tokom Prvog svetskog rata 1916. Jevanđelje je dospelo na Krf, a od 1918. smešteno je u trezor Glavne državne banke. Za vreme Drugog svetskog rata čuvano je u manastiru Rača i u Narodnoj banci, a u Narodnom muzeju u Beogradu je od 1945. Dva fototipska izdanja čuvaju se u Trezoru Arheografskog odeljenja NBS u Beogradu.
Hronološki, naredni sačuvani srpski rukopis je "Bratkov minej", nazvan po pisaru Bratku, pisan na pergamentu u vreme kralja Vladislava (1234—1243). Na primeru ove rukopisne knjige koja sadrži tropare i sve što se peva o crkvenim praznicima raspoređeno po mesecima, najbolje se oslikava jedna od osobenosti ovih kulturnih spomenika, a to je upisivanje novog iza već postojećeg teksta. "Bratkov minej" ispisalo je pet pisara, a povremeno se javlja još četrnaest ruku u različitim vremenskim periodima. Zato se ova rukopisna knjiga, po datumu nastajanja, smešta i u drugu četvrtinu 13. i u četvrtu deceniju 14. veka. Na osnovu pravopisnih obeležja vezuje se za zetsko-humsko područje, uz razlike u zavisnosti od prepisivača. Po izboru stihira i kanona, prvi deo koji je upisivao Bratko umnogome se slaže s ruskim minejima s kraja 11. veka. Pripadao je starom fondu rukopisa Narodne biblioteke, a kao i većina rukopisnih knjiga iz arhive NBS, nestao je za vreme Prvog svetskog rata i dospeo u Saveznu Republiku Nemačku odakle je otkupljen 1969.
"Beogradski parimejnik" potiče iz prve četvrtine 13. veka. Ova zbirka parimija, priča izabranih iz starozavetnih i novozavetnih knjiga, po svom pismu, u srpskoj redakciji staroslovenskog, svojstvena je ranoj raškoj ortografiji, ali ga pojedini pravopisni znaci vezuju i uz zetsko-humske rukopise i raniju makedonsku podlogu. Pisar nije poznat, a od ovog, jednog od najlepših spomenika rane srpske pismenosti, ostali su samo odlomci parimija i to onih koje su se čitale na večernjim službama od srede uveče prve nedelje posta do petka tzv. Cvetne nedelje. "Beogradski parimejnik" nalazio se u NBS sve do 1915, kada je nestao tokom povlačenja srpske vojske i naroda preko Albanije. Vraćen je fondu otkupljivanjem od Savezne Republike Nemačke 1969.
Iz treće četvrtine 13. veka potiče "Zbornik popa Dragojla". Nazvan je po imenu pisara upisanom na 45. listu ove rukopisne knjige, a po ortografskim obeležjima registrovan je kao spomenik rane hilandarske škole. Srpska redakcija staroslovenskog na pergamentu, uz manju upotrebu grčkih slova i nekoliko jezičkih crta poniklih na zetsko-humskoj teritoriji, ima mnogo osobenosti "Miroslavljevog jevanđelja". U Zborniku apokrifnih tekstova zapažaju se brojne govorne inovacije u imenskim i glagolskim oblicima, ali i uticaj makedonskog jezika. Bivši vlasnik ove rukopisne knjige izvesni D. Srećković, našao ga je 1875. u albanskom selu blizu Skadra u jednoj svešteničkoj porodici koja ga je čuvala sedamnaest generacija. Ministarstvo Srbije otkupilo ga je 1902, nestalo je 1915, a otkupljeno je 1969. od SR Nemačke.
Vodeni znaci na "Zborniku srpskih žitija i hilandarskom tipiku taha Marka" iz 1370/75. godine, koji je na hartiji, prepisivao monah Marko, ukazuju da je nastao u Hilandaru.
Pripada najlepšim pismima poslednje trećine 14. veka raškog, normiranog pravopisa. U ovoj rukopisnoj knjizi sačuvana su neka od najbitnijih dela srpske srednjovekovne književnosti, žitija svetih — Simeona i Save od Domentijana i Teodosija, Pohvala Svetom Savi od Teodosija i Hilandarski tipik Svetog Save. Od 1914. godine čuva se u NBS i bila je jedina rukopisna knjiga koja je sklonjena iz arhiva tokom bombardovanja 6. aprila 1941.
Jedno od najlepših primeraka srpskih rukopisnih knjiga 14. veka, "Nikoljsko jevanđelje", pisano je na pergamentu u prepisivačkoj školi manastira Nikolje u Ovčarsko-kablarskoj klisuri. U knjizi se nalaze četiri novozavetna jevanđelja, a lepota ove rukopisane knjige je u iluminacijama i inicijalima koji su vezeni u boji zlatom i srebrom. Svaki jevanđelista ima svoj zaštitni znak, poglavlja počinju inicijalima i aplikacijama na kojima su krune, ljiljani i drugi simboli. Do kraja 19. veka čuvano je u manastiru Nikolje, gde ga je 1820. pronašao Vuk Karadžić. Do Prvog svetskog rata čuvano je u NBS, odakle mu se 1914. gubi svaki trag sve do 1966, kada je otkriveno u Dablinskoj biblioteci. Nedavno je napravljeno sto kopija ove rukopisne knjige koje su razdeljene kulturnoistorijskim institucijama u Srbiji.
Iako je prva štampana srpska knjiga, "Oktoih" 1493, izašla samo četiri decenije posle izuma Gutenbergove štamparije, u Srbiji je nastavljeno sa prepisivačkom tradicijom, jer su potrebe za knjigama bile veće od mogućnosti starih srpskih štamparija. Jedna od istorijski najznačajnijih rukopisnih knjiga jeste takozvani "Prizrenski prepis Dušanovog zakonika" s početka 16. veka. Pisar i mesto nastanka nisu poznati. Prepis je pisan na papiru srpskom redakcijom staroslovenskog jezika, a sadrži skraćenu "Sintagmu Matije Vlastara", "Justinijanov Zakon" i "Zakonik Cara Dušana". Do Drugog svetskog rata bio je u arhivu, a i danas se čuva u Arheografskom trezoru NBS.
Autor: Vanja Savić
