Iako se za delo Evlije Čelebije vezuju brojne sumnje oko njegove verodostojnosti, ono ipak ostaje redak izvor saznanja o srpskim gradovima par vekova unazad i ponajviše o svakodnevici naših predaka čiji su životi bili tako različiti od naših. Evlija Čelebija nije bio strogi učenjak, precizni istoričar koji suvoparno ispisuje činjenice.

Često se na stranicama njegovog putopisa nađu podaci koji nas teraju na smeh: jednom kaže kako su zime u nekom gradu tako hladne da je video kako se mačka skačući sa jednog krova na drugi zaledila između njih da bi se nakon par dana odledila, pala na zemlju i normalno nastavila dalje. Drugi put govori kako je beogradska baklava toliko velika da ne može stati u pećnicu i da može nahraniti 300 ljudi. Onda na sve te maštarije doda još i to da je Zagreb grad u Osmanskoj imperiji i pokazuje kako nije uvek imao najbolji uvid o tome kada napušta granice svog moćnog carstva.

Kako ovo shvatiti i kako uprkos tome verovati Čelebiji i uzimati ga za relevantan izvor informacija? Pa, najpre moramo uzeti u obzir to da Čelebija sebe nije doživljavao kao istoričara ili naučnika već kao svetskog putnika, zainteresovanog jednako za činjenice koliko i za mitove.

Pišući svoje putopise Čelebija nije smatrao da stvara istorijski udžbenik – svoje bogato životno iskustvo želeo je da stavi na papir da bi ga otrgao od zaborava i time je jednako prostora dao anegdotama koje je čuo kao i stvarima koje je svojim očima video, legendama, običajima, predanjima da bi sve to začinio podrazumevani preuveličavanjima.

Putopisi Evlije Čelebije štivo su vredno pažnje i zanimljivo je videti kako su gradovi kojima danas hodamo izgledali u očima obrazovanog putnika iz Carigrada par vekova ranije.

Evlija Čelebija rođen je u carskom Istanbulu 1611. godine u vreme možda i najvećeg sjaja Carstva, cvetanja kulture i obrazovanja. Poticao je iz ugledne i bogate porodice što mu je omogućilo da stekne izvrsno obrazovanje iz raznih oblasti. Između ostalog, bio je i hefiz, što znači da je ceo Kuran znao napamet, a pripadao je i sufističkom redu. Dobro postavljenje na dvoru odbio je da bi imao slobodu da putuje, što je uspeo prilagodivši svoje poslovne obaveze svojoj strasti. Učestvovao je i u nekoliko bitaka, bio svojevrsni diplomatski predstavnik imperije, po nekima i turski tajni agent. Ipak , za sebe je najviše voleo da kaže da je „svetski putnik“ i „najbolji prijatelj čovečanstva“.

Smatra se da je Evlija Čelebija prešao oko 350.000 kilometara tokom svojih putovanja. Obišao je celo Osmansko carstvo koje se prostiralo na tri kontinenta. Od svojih sećanja u poslednjim godinama života stvorio je veliku knjigu u deset tomova, Sejahatnam („Putopis“) u kojoj su se našla sva ona mesta koja je za života posetio, prostori Anadolije, Rumelije, Sirije, Mađarske, Krita, Egipta, Austrije, Poljske, Nemačke, Holandije, Kavkaza, Krima i, naravno, Balkana. Evlija Čelebija umro je u Kairu, 1682. godine.

Evlija Čelebija je u proleće 1660.godine prvi put prošao kroz Srbiju. Putujući Carigrdskim drumom preko Pirota, Niša, Aleksinca i Paraćina u Beograd je ušao iz Grocke. Po svemu sudeći u njemu se zadržao mesec dana što je bilo dovoljno da stekne iskustvo koje će doprineti tome da ostavi najbolji zapis o Beogradu iz 17-og veka.

„Divan kao alem kamen u prstenu“, tako Čelebija opisuje lepotu Beograda. Grad i tvrđava, kaže, nalaze se na bregu iznad spoja dveju reka, Save i Dunava. U Beogradu je i sedište smederevskog sandžakbega. Donji grad tada ima samo oko četiri stotine kuća, prizemnih i na sprat, a okućnice su retke. Takođe, u gradu se nalazi i pet džamija, barutana, kovnica novca, radionica oružja i Sulejman-hanov hamam. Čelebija pominje i veliko pristanište pored grada u kome je moglo da stane do pedeset lađa.

U Gornjem gradu živela su gradska gospoda, kako Čelebija naziva Turke. Bilo je oko dve stotine kuća, Sulejman-hanova džamija pokrivena plavim olovom sa simetričnim minaretima. Na istoku je bila Sahat kapija sa Sahat kulom čije se zvono čulo na dan hoda od Beograda.

Beogradska tvrđava u XVII veku

U zapadnom uglu Gornjeg grada nalazio se i grad Narin, koji je zapravo bio tvrđava od klesanog kamena okružena dvostrukim bedemima i širokim opkopom. U nju se ulazilo pomoću pokretnog mosta, a nastanjivao ju je gradski zastupnik. Tu se nalazila tekija, žitni magacin, cisterna i bunar dubok 50 metara. Beogradska tvrđava imala je i pet visokih kula pokrivenih olovom. Bile su to: Kula Nebojša, Krvava kula, Crvena kula, Zindan kula i Šahin kula.

Varoš, koja se prostire južno i istočno od tvrđave, ima 92 hiljade stanovnika, 17 hiljada kuća sa po pet do deset članova. U gradu, kaže Čelebija, postoje tri ciganske mahale, kao i po tri srpske, bugarske i grčke (ovo je vrlo problematično, generalno, Čelebija spominje bugarsko stanovništvo i bugarski jezik svuda na Balkanu, čak i u Hrvatskoj, a ne postoji drugi istorijski izvori o većem prisustvu Bugara na teritoriji bivše Jugoslavije). Kaže da Jevreji žive blizu tvrđave i da postoji i jedna jermenska mahala. Za muslimane kaže da žive na probranim mestima, na uzvišenjima i da u gradu ima preko 270 džamija. Ovaj broj je višestruko preteran i sva je prilka da na teritoriji Beograda nikada nije bilo više od 70 džamija. Sve gradske ulice su kaldrmisane i u gradu ima 3.700 dućana kao i svih poznatih zanata.

Što se stanovništva tiče, po Čelebijinom putopisu, muškarci i žene se ističu po lepoti a posebno su lepe Srpkinje i Latinke. Od jela je omiljena baklava, đuveč, kajmak, jogurt, kao i sok od višanja. U gradu ima 8 medresa i veliki broj osnovnih škola.

tt-group