Mada su eksponati o balonarstvu u Muzeju vazduhoplovstva oskudni, podaci o tome kako su baloni došli do Srba i Srbije, do kojih je u svojim istraživanjima poslednjih godina došao g. Čedomir Janić, osnivač i prvi direktor ove institucije, sve su brojniji i interesantniji.
Da se podsetimo: U Anoneu, blizu Liona, u Francuskoj, 5. juni 1783. godine, Braća Jozef i Etjen Mongolfije prvi su u vazduh pustili balon sačinjen od papira, ispunjen toplim vazduhom dobijenim sagorevanjem slame i vune. Balon je dostigao visinu od 300 metara i prevalio razdaljinu od 1.500 metara. U septembru iste godine, braća Mongolfije su, u Parizu, pred kraljem Lujem XVI i kraljicom Marijom Antoanetom, demonstrirala let mnogo većeg, sada i ukrašenog balona koji je u korpi nosio tri putnika: ovna, petla i patka. Već 21. novembra, sa kraljevom dozvolom da u balonu može poleteti i čovek, uzleteli su i prvi putnici: dobrovoljac Pilatr de Rozije, doktor nauka i kustos Pariskog muzeja i Markiz od Arlanda. Preletevši Pariz, balon se spustio na deset kilometara od grada. Let je trajao 25 minuta.
Iste godine kada su prvi baloni poleteli u Francuskoj, za njih se zainteresovao i poznati srpski prosvetitelj i Evropejac Dositej Obradović koji je krajem 1783. i početkom 1784. boravio u nemačkom gradu Lajpcigu, gde je slušao predavanja iz fizike i istovremeno pripremao svoju prvu knjigu "Sovjeti zdravago razuma". Oduševljen balonima kao velikim dostignućima ljudskog uma, Dositej je marta 1784. doneo odluku da otputuje u Pariz, i sam vidi te čudesne leteće sprave koje su zvali aerostatima. O tome je i pisao u svom autobiografskom delu "Život i priključenija" objavljenom u Lajpigu tokom 1784. godine. "Bilo mi je negde u torbi jošt oko pedest dukata – kaže Dositej – no ove sam rad bio zaštedeti, da šnjima iduće jeseni u Pariz pođem, da se toga čuda nagledam: kako Francuzi, kao i ostali ljudi, baz perja, ipak kao vile po vazduhu lete." Ovu svoju zamisao Dositej je i ostvario početkom avgusta 1784. kada je stigao u Pariz, u kome je sigurno video balone koji su u vreme njegovog boravka leteli u francuskoj prestonici.
Dositejev sledbenik, Atanasije Stojković, doktor prirodnih nauka sa nemačkog univerziteta u Getingenu, u Budimu je objavio od 1801. do 1803. u tri toma, prvi udžbenik fizike na srpskom jeziku, koji je istovremeno predstavljao i prvo sistematizovano delo o prirodnim naukama u Srba. Delo nosi naziv "Fisika, prostim jezikom spisana za rod Slavjano-Serbskij", ima blizu 1.000 stranica teksta i crteža, a obrađuje pored fizike u savremenom značenju, i izbor tadašnjih znanja iz hemije, mineralogije, geografije i astronomije.
U drugom tomu ove značajne knjige, objavljenom 1802, na kraju poglavlja o vazduhu i gasovima, Stojković je poseban odeljak od sedam stranica, koji u stvari predstavlja čitav omanji traktat, posvetio "divnim mašinama posredstvom kojih se mi u vazduh dizati, i po vazduhu lešćeti možemo". Da bi označio samu spravu, osmislio je termin "šar aerostatičeski" koji je predstavljao kombinaciju ruske reči "šar" (lopta), i tada najviše korišćenog francuskog termina aerostatika, kojom se označavao let sprava lakših od vazduha. Na nekoliko mesta u tekstu, Stojković za "spravu" koristi i reč balon, koja će u srpskom jeziku biti konačno prihvaćena i usvojena tek krajem 19. i početkom 20. veka.
Najstariji poznati pisani tekst na temu vazduhoplovstva u srpskoj periodici, objavljen u Srbiji, jeste "Šetnja po oblacima", poznatog naučnika i publiciste Đorđa Stanojevića, objavljen u časopisu "Otadžbina", u Beogradu, 1883. godine, tačno 100 godina nakon prvog leta balona. Iduće godine ovi su tekstovi objedinjeni i objavljeni u posebnoj knjizi pod istim nazivom. Sve se ovo dešavalo neposredno nakon preuzimanja Beograda od Turaka (1867. godine) i sticanja pune samostalnosti i suverenosti Srbije na celoj njenoj teritoriji. Tekst je važan ne samo zbog toga što se iz njega jasno vidi da je Srbija tog vremena pokušavala da uhvati korak sa savremenim svetskim tokovima već i zbog temeljitog, na naučnim činjenicama prikazanog leta balona.
Prema nedovoljno pouzdanim podacima prvi balon sa ljudskom posadom poleteo je iznad Beograda desetak godina pre nego što je g. Stanojević objavio "Šetnju po oblacima", oktobra 1873. godine. Priredbu je organizovao francuski balonista Nikola Bede. Balon je poleteo sa Terazija, nadleteo je grad, i na opšte oduševljenje građana, koji su konačno imali priliku da vide tu leteću spravu, spustio se u predgrađe Senjak. Prema drugom izvoru, balonista artista je leteo iznad Kalemegdana i ispod balona vežbao na cirkuskom trapezu. Prema listu "Odjek" iz avgusta 1885. godine, Bede je opet svratio u Beograd, na svom putu sa peštanske izložbe, pa je 18. avgusta priredio letenje kod Vajfertove pivare.
Inače, krajem 19. veka letenje balonima je u Evropi postala nova grana sportskog nadmetanja. Ovim skupim sportom bavili su se samo bogati ljudi, avanturističkog duha, spremni da se suoče sa brojnim opasnostima letenja u nepoznatoj i stalno promenljivoj atmosferi, kao i iskušenjima sletanja u različitim krajevima i zemljama. Ovi vazduhoplovni entuzijasti avanturisti bili su okupljeni u vazduhoplovnim društvima, a najznačajnije takmičarske discipline sastojale se u što dužim preletima, koji su u pojedinim slučajevima bili dugi i više od 1.000 kilometara, kao i u što dužem trajanju leta. Letovi su se često završavali udesima, što je plenilo pažnju javnosti, pa su i novine u Srbiji i Vojvodini često pisale o letovima balonista i njihovim sudbinama. Prvi letovi sportskih balonista na teritoriji današnje Srbije zabeleženi su još osamdesetih godina 19. veka, kada je nekoliko balona, koji su poletali u Austriji, sletelo u Bačkoj i Banatu.
Tako su, početkom maja 1899. godine, dva austrougarska oficira, Oskar Ilmor i Julije Jelinek planirala da balonom prelete rastojanje između Beča i Beograda, što je predstavljalo posebnu sportsku disciplinu u letenju balonima, nazivanu let do unapred određenog cilja. O ovoj nameri austrijskih balonista obavešteni su štampa i srpska pogranična policija. Vetar je, međutim, baloniste u putu odvukao suviše prema istoku, tako da su bili prinuđeni da se prizeme istočno od Pančeva, oko pedeset kilometara od cilja.
Balon "Srbija"
Februara 1901. godine srpsko Ministranstvo vojno poslalo je inženjerijskog kapetana Kostu Miletića na školovanje u Vazduhoplovno-tehničku školu kraj Petrograda, u Rusiju, gde je do novembra 1902. savladao upravljanje slobodnim i vezanim balonima. Školovanje je krunisao učešćem na velikim manevrima ruske vojske, septembra 1902. godine, kada je u balonu preleteo sto osamdeset kilometara, postigavši visinu od 1.100 metara.
Miletić se vratio u Srbiju, ali je prošlo još dosta vremena dok nisu stekli uslovi da vojska nabavi prve balone. Nakon izbijanja tzv. Aneksione krize, 1908–1909. godine, koja je izbila zbog pripajanja Bosne i Hercegovine Austrougarskoj monarhiji. Tek tada je doneta odluka da Srbija što pre mora da ojača i modernizuje svoju vojsku, kako bi mogli što efikasnije da se odupru pretnjama koje su dolazile sa severa. Pored ostalog u Augzburgu, u Nemačkoj, u fabrici Augusta Ridingera naručena su dva balona i potrebna kola, sa bocama, za čuvanje i prevoz vodonika kojim su baloni punjeni. U Švajcarskoj je naručena stanica za proizvodnju vodonika, a u Rusiji poljski čekrk za podizanje i spuštanje vezanog balona. Baloni i stanica za proizvodnju vodonika isporučeni su krajem 1909. godine, a sledeće godine pristigla su gasna kola i čekrk.
Balon za slobodni let, nazvan je "Srbija", a drugi balon, tipa "Parsifal", koji je prilikom izviđanja bio vezan uz zemlju, dobio je ime "Bosna i Hercegovina". Baloni i ostali materijal je smešten u magacine Ministarstva vojnog u Beogradu. Balonsko odeljenje je formirano pred sam početak Drugog balkanskog rata, 1913. godine.
"Politika", 11. april 1909. god
Broj: 1879, str: 3
Srpski balon
Jedna karta sa prvog srpskog balona "Srbija"
Juče je naše uredništvo dobilo jednu vrlo zanimljivu poštansku kartu iz Nemačke: prvu kartu sa prvog srpskog balona.
Ta karta, bačena je iz balona svakako nad Augzburgom: prva strana joj je kao i kod običnih karata određena samo za adresu ali pri dnu stoji krupnim slovima naštampana, na nemačkom i francuskom jeziku, ova primedba:
NZ: - Onaj, ko nađe ovu kartu, najučitivije se moli, da je preda na poštu. Poštarina se nadoknađuje.
Jatov balon
Prvi srpski, a ujedno i jugoslovenski, sportski balon bio je Jatov toplovazdušni balon viva-77 sport. Ovaj balon, zapreminom 2.190 m3, proizveden oktobra 1987. godine u američkoj firmi Cameron Balloons inc., od januara 1991. godine bio je u posedu Aerokluba Jata. Juna 1991. godine dobio je plovidbenu dozvolu sa registarskom oznakom YU-AOE.
Odmah nakon registracije počela je obuka prve posade: pilot Milomir Stošković, balon majstor Petar Kasunić, operatori usta balona Mira Paskota i Dušica Petrović i operator vrha balona Nedeljko Todorović, svi članovi Sekcije za vazduhoplove lakše od vazduha Aerokluba JAT.
Poslednji let balon je izvršio septembra 2004. godine na proslavi stogodišnjice Politike. Po isteku resursa balon je predat Muzeju vazduhoplovstva sa svom opremom i dokumentima.
Autor:Jovo Simišić,jatrewiev
