Dom Narodne skupštine, jedno od najmonumentalnijih beogradskih zdanja, podignut je na prostoru omeđenom Kosovskom ulicom, Takovskom, Trgom Nikole Pašića i Vlajkovićevom, u neposrednoj blizini Starog i Novog dvora i Dvorske bašte (danas Pionirski park), sa kojima čini jedinstvenu arhitektonsko- funkcionalnu celinu. Građen je u vremenskom razdoblju od 1907. do 1936. godine. Istorija njegove gradnje, sa brojnim
prekidima i izmenama projekta i uz učešće najznačajnijih domaćih arhitekata prve polovine dvadesetog veka, simbolično odražava i burnu istoriju srpske, potom jugoslovenske države i njenog parlamentarnog života.

Prvobitna zgrada Narodne skupštine, koja se nalazila na mestu današnjeg bioskopa „Odeon“ (na uglu ulica Kraljice Natalije i Kneza Miloša), bila je skromna građevina, oblikovana po uzoru na primere balkanske profane arhitekture. Sticanjem državne samostalnosti i uzdizanjem Srbije u rang kraljevine, neugledan izgled zgrade pokazao se nedostojnim parlamenta suverene države. Za novu lokaciju izabran je pusti prostor
„marvene pijace kod Batal džamije“, koji se nalazio na samoj granici izgrađenog dela varoši. Na odabir ove lokacije, koja je izazivala velike polemike kod ondašnje javnosti, uticala je blizina mesta na kojem je 1830. godine održana Velika narodnaskupština Srbije, u okviru koje je pročitan Hatišerif turskog sultana o pravima srpskog naroda i nasleđivanju kneževskog prestola.

Već 1892. godine Ministarstvo građevina poverilo je izradu projekta novog skupštinskog zdanja arhitekti Konstantinu Jovanoviću (1849–1923), koji je svoju veštinu u oblikovanju reprezentativnih zgrada dokazao projektom za zgradu Narodne banke Srbije, kao i brojnim realizovanim javnim građevinama u austrougarskoj prestonici. Međutim, zbog političkih previranja i materijalnih razloga, gradnja objekta je odložena
za nekoliko godina, kada je poverena arhitekti Jovanu Ilkiću (1857–1917), pobedniku na ponovo organizovanom konkursu za Dom Narodne skupštine, 1901. godine. Kako je donošenjem novog ustava Kraljevina Srbija dobila dvodomi parlament, novi plan je zadovoljio izmenjeni program po kojem je zdanje trebalo da pod jednim krovom objedini Narodnu skupštinu, Senat i Državni savet, kao i zajedničke prostorije, kabinete i odgovarajući broj kancelarija. Međutim, u pogledu opšte kompozicije, prostorne organizacije i glavnih elemenata stilsko-arhitektonskog oblikovanja, Ilkićev projekat se u velikoj meri oslanjao na Jovanovićeve idejne nacrte iz 1892. godine.

Zbog očiglednih sličnosti dvaju projekata, nisu izostale kritike javnosti, koja je postavljala pitanje originalnosti autorstva i predlagala raspisivanje novog konkursa koji bi predviđao izgradnju skupštinske zgrade u nacionalnom stilu. I pored toga što je u međuvremenu, 1903. godine, došlo do dinastičke promene i što je donet nov ustav, prema kojem je Skupština ponovo postala jednodoma, nije se odustalo od Ilkićevog projekta. Zvaničan početak gradnje palate označen je polaganjem kamena temeljca 27. avgusta 1907. godine, u prisustvu kralja Petra Prvog Karađorđevića i prestolonaslednika Đorđa, narodnih poslanika i diplomatskog kora. Povelja koja je tom prilikom uzidana u temelje zdanja sadržala je imena kralja, mitropolita, kao i glavnog arhitekte Jovana Ilkića. Izvođenje radova povereno je poznatom beogradskom preduzimaču Vasi Tešiću.

Burna dešavanja na istorijskoj pozornici tokom naredne decenije uticala su na to da je do završetka Prvog svetskog rata zdanje bilo izgrađeno samo do nivoa prvog sprata. Formiranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca uslovilo je potrebu za novim izmenama projekta, jer predviđene skupštinske sale više nisu bile dovoljne. Zbog smrti arhitekte Ilkića 1917.godine, rukovođenje radovima, koji su se ticali ne samo izmena
i dopuna prvobitnog projekta u krilima zgrade već i restitucije izgubljenih planova, povereno je autorovom sinu i arhitekti Ministarstva građevina Pavlu Ilkiću. Prema obnovljenom projektu, izgradnja je nastavljena 1920. i trajala je do 1926. godine, kada su radovi još jedanput obustavljeni.

Odluka o početku sledeće faze realizacije projekta usledila je nakon smrti kralja Aleksandra Karađorđevića 1934. godine, kada je nosilac svih radova postalo Arhitektonsko odeljenje Ministarstva građevina. Glavni projektant ovog odeljenja bio je ruski arhitekta Nikola Krasnov (1864–1939). Njegovo tridesetogodišnje iskustvo u projektovanju javnih reprezentativnih zdanja, na osnovu kojeg je stekao titulu „Arhitekte Ruskog Carskog Dvora“, a potom i „akademika arhitekture“, preporučilo ga je za rad na projektima nekih od najznačajnijih zdanja prestonice. Poseban doprinos reprezentativnosti skupštinskog zdanja Krasnov je dao
projektom uređenja enterijera sa svim detaljima, poput obrade prozora i vrata, štuko dekoracije, drvenih lamperija, metalnih dekorativnih rešetki i dizajna nameštaja.

Palata Narodne skupštine završena je i osvećena 18. oktobra 1936. godine u prisustvu kralja Petra Drugog Karađorđevića, dvadeset devet godina nakon početka izgradnje. Prva sednica u prisustvu svih članova vlade održana je dva dana kasnije, 20. oktobra 1936, a do kraja iste godine ozvaničeni su raspored i namena svih prostorija. Skupštinsko zdanje je zamišljeno i izvedeno kao monumentalna, reprezentativna i slobodnostojeća građevina simetrične osnove. Strogo poštovanje akademskih principa u vreme njenog projektovanja predstavljalo je najprikladniji izraz za palatu takvog značaja i namene. Središnjim rizalitom
objekta dominira portik sa trougaonim timpanonom, oslonjenim na kolosalne stubove, koje nadvisuje elegantna kupola s lanternom na vrhu. Spoljašnje oblikovanje zdanja sa rustičnom obradom suterena ripanjskim zelenim kamenom, oblikom prozora i pilastera koji se protežu kroz dve središnje etaže i završavaju krovnim vencem sa balustradom – ukazuju na neorenesansne i neobarokne uzore.

Celokupna heraldička dekoracija predviđena prvobitnim projektom, kao i skulpturalna nad bočnim krilima, nažalost nije izvedena. Jedini realizovani plastični ukras predstavljaju medaljoni sa predstavom Atene i likovima Perikla, Demostena i Cicerona na bočnim rizalitima, rad vajara Đorđa Jovanovića. Dekoracija nad portalima u vidu skulpture anđela sa bakljom i maslinovom granom urađena je prema zamisli vajara Petra
Palavičinija. Sastavni deo ambijentalnog uređenja građevine predstavljala je i dekorativna ograda sa stilskim kandelabrima, postavljena 1937. godine prema Krasnovljevom projektu. Deo ograde predstavljale su i dve stražare sa stilizovanim fenjerima na vrhu. Ograda se na ovom mestu nalazila do 1956. godine, kada je uklonjena prilikom uređenja Trga Marksa i Engelsa (danas Trg Nikole Pašića). Uz monumentalni stepenišni prilaz, 1939. godine postavljena je skulpturalna grupa Igrali se konji vrani, rad vajara Tome Rosandića.

Program unutrašnjeg uređenja skupštinske zgrade podrazumevao je posebno opremanje reprezentativnih prostorija, Velike i Male sale, dvorane za sednice i kabineta zvaničnika.

 Svečanom utisku centralnog vestibila nadvišenog kupolom, pored polihromno obrađenih zidova sa stubovima, pilastrima, nišama i lođama, doprinosi i posebno dekorativno obrađeni mermerni pod. Heraldičkim simbolima i skulpturama vladara ovom prostoru dat je i snažan simbolički karakter.

Veliki hol, poznat i kao „sala za razgovore“, predstavlja centralnu skupštinsku prostoriju, koja je ukrašena bogatom štuko dekoracijom i nameštajem u duborezu.
Velika skupštinska sala, smeštena u desnom krilu zgrade, projektovana je prvobitno za 200, a potom, nakon prerade projekta, za 400 poslanika. U suprotnom, levom krilu zgrade, projektovana je Mala sala namenjena radu Senata. U obe sale, kao i u Sali Ministarskog saveta, zidovi su obloženi štuko dekoracijom, dok je celokupan mobilijar izveden od orahovine. Komunikacija između prizemlja i prostorija na spratu
ostvarena je sa dva simetrično postavljena stepeništa od belog mermera, čije je ukrašavanje upotpunjeno bronzanim statuama, personifikacijama Pravde i Prosvete, i grbovima Kraljevine.

U enterijeru sprata posebno se izdvajaju prostorije namenjene administrativnom i finansijskom odboru i biblioteka, jedna od najlepših prostorija Skupštine. Krasnovljevi nacrti nameštaja u stilskom pogledu odražavaju ukus beogradskog građanskog duha tog vremena.

Zidove Skupštine krasi i dvadeset fresaka, koje su tokom 1937. godine uradili istaknuti jugoslovenski umetnici dekorativnog slikarstva.
Izgradnja reprezentativnog Doma Narodne skupštine podstakla je proces evropeizacije i emancipacije srpske građanske kulture, približavajući je najsavremenijim svetskim tokovima u oblasti javne monumentalne arhitekture. Pored značaja kontinuiteta namene kojoj služi od podizanja do danas, Dom Narodne skupštine izdvaja se i kao svedočanstvo najznačajnijih događaja političkog života u jugoslovenskoj i srpskoj istoriji. Zbog svojih arhitektonskih, istorijskih, kulturnih i umetničkih vrednosti, Dom Narodne skupštine utvrđen je za spomenik kulture 1984. godine (Odluka o utvrđivanju, Službeni list grada Beograda br. 23/84).

Literatura:
1. Dosije spomenika kulture Zgrada Narodne skupštine, Zavod za
zaštitu spomenika kulture grada Beograda
2. Milojko Gordić, Ukrašavanje zgrade Narodnog parlamenta Kraljevine
Jugoslavije od 1936. do 1939. godine, Nasleđe, II, Beograd, 1999, 95–104.
3. Gordana Gordić, Marko Popović, Dom Narodne skupštine, Nasleđe, III,
Beograd, 2001, 58–88.
4. Vera Grujić, Nerealizovana fasadna skulptura na Domu Narodne
skupštine, Nasleđe, IV, Beograd, 2002, 35–43.
5. Marko Popović, Zgrada Narodne skupštine – pravci istraživanja i
principi obnove, Nasleđe, IV, Beograd, 2002, 9–34.
6. Aleksandar Kadijević, U traganju za uzorima Doma Narodne skupštine,
Nasleđe, VI, Beograd, 2005, 45–54.
Jovan Ilkić, Projekat Doma Narodne skuptšine, glavna fasada, 1907.
Jovan Ilkić, Design of the National Assembly Building, main facade, 1907