Manastir Banjska beleži – 700 godina postojanja. Na manastirskoj slavi,prenosa moštiju Svetog Arhiđakona Stefana 15.avgusta, biće proslavljen ovaj veliki jubilej za Srpsku pravoslavnu crkvu i srpski narod.

Manastir Banjska se nalazi u živopisnom krajoliku, na obali istoimene rečice - desne pritoke Ibra, u podnožju planine Rogozne, na trasi nekadašnjeg kaldrmom popločanog puta Carigrad - Dubrovnik. Manastir, sa crkvom posvećenom Svetom arhiđakonu Stefanu, sagrađen je između 1312. i 1316. godine, kao zadužbina srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina, jednog od najmoćnijih vladara iz dinastije Nemanjića i jednog od najmoćnijih vladara na Balkanu toga doba. Darovnom zlatopečatnom poveljom kralj je bogato obdario svoju zadužbinu, obezbedivši joj ogromne posede pretežno na Kosovu i Metohiji: ukupno sedamdeset pet sela i zaselaka, devet katuna sa oko petsto pastirskih porodica, novac i druge prihode. Tako je nastao jedan od najvećih feudalnih poseda crkve u srednjevekovnoj Srbiji.

Crkva Svetog Stefana je izgrađena na mestu starijeg porušenog hrama, pri kojem je (u drugoj polovini 13. veka) za vreme Milutinovog oca, kralja Uroša I, bilo sedište Banjske episkopije. Milutin je episkopiju pretvorio u igumaniju "na opštežilište monasima". Brigu oko podizanja svoje zadužbine kralj Milutin je nakon savetovanja sa svojom majkom, tada već monahinjom Jelenom, bratom Dragutinom i arhiepiskopom Savom III poverio Danilu Drugom, kasnije prvom banjskom igumanu i srpskom arhiepiskopu, koji je inače bio blizak kraljev saradnik i poverenik, književnik, čovek velikog znanja i izgrađenog ukusa, jedan od najprosvećenijih ljudi kod Srba toga vremena. Danilov životopisac kaže da je kralj Milutin u Banjskoj sakupivši "mnogo svoje bogatstvo i sve svoje imanje" postavio Danila, koji je teško ostavio Hilandar, za čuvara kraljevske riznice.

Zidanje crkve posvećene Svetom Stefanu, zaštitniku svih Nemanjića i verovatno prvoj srpskoj slavi, otpočelo je krajem 1312. godine. Po izričitoj želji kraljevoj, novo zdanje bi podignuto "na sliku Svete Bogorodice Studeničke". Nastojeći da u gradnji oponašaju vek i po stariju Studenicu, grobnu crkvu osnivača dinastije Stefana Nemanje (Svetog Simeona), graditelji su se dosta slobodno ponašali, pa je uzor oponašan samo u osnovnim crtama. "Banjska najviše sledi svoj uzor u obradi fasada skupocenim kamenom i u arhitektonskom ukrasu", kažu istoričari umetnosti. Po svojoj arhitekturi manastir Banjska spada u grupu crkava raškog stila. Priprata je imala dve kupole (zvonika) na zapadnoj strani. Crkva je obložena kamenom oplatom u tri boje. Pored toga, fasada hrama Sv. Stefana bila je bogato ukrašena i skulpturom i kamenom plastikom. "To je bila snažna, visoka, elegantna trobrodna crkva sa visokim poprečnim brodom i kupolom na sredini. Na njenim širokim i ravnim fasadama smenjivale su se trobojne površine kamena sa raskošnim reljefima što su pokrivali okvire prozora i portala. Spoj jedinstvenog kolorita i mekog, toplog reljefa raške tradicije, davao je banjskim fasadama svečani izgled, po kojim bi im mogle biti ravne samo toskanske fasade sijenske katedrale."

Glavni ponos Banjske bilo je čuveno "banjsko zlato", opevano u narodnoj pesmi i opisano u onovremenim putopisima. Činili su ga tanki zlatni listići kojima je oblagana pozadina fresaka, takođe po uzoru na manastire Studenicu, Mileševu i Sopoćane. Danas je od tog živopisa očuvano samo nekoliko izbledelih fragmenata.

Kada se kralj Milutin 1321. godine upokojio u svom dvoru u Nerodimlju i arhiepiskop Danilo preneo njegovo telo u Banjsku, crkva je velikog zadužbinara dočekala u punom sjaju svoje impozantne arhitekture oduhovljene raskošnim fresko-slikarstvom i crkvenom umetnošću. U Banjskoj je u severnoj kapeli kasnije sahranjena i kraljica Teodora, supruga Stefana Dečanskog i majka cara Dušana, pa je to bio i razlog da je car Dušan, povodom svog krunisanja 1346, već bogatoj Banjskoj, poveljom darovao nove posede.

Osnova crkve je u obliku jednobrodne građevine sa centralnom kupolom u osi naosa i pevničkih prostora. Na istočnoj strani završena je ovelikom polukružnom apsidom i dvema manjim za potrebe đakonikona i proskomidije. Uz severni i južni zid naosa osim pevnica sagrađene su kapele, tako da u celini osnova crkve deluje kao trobrodna građevina. Na zapadnoj strani u širini naosa izgrađena je priprata, koju na ugaonim završecima na zapadnoj strani prate visoke kvadratične osnove kule, zvonici. Crkva je imala dva portala, glavni sa zapadne strane i sporedni sa severne, u sklopu zida pevnice.

Ostaci glavnog ulaza u manastir svedoče da je on imao veoma svečan oblik i siguran sistem zaštite. Velika odbrambena kula, južno od manastirske kapije, sazidana po ugledu na svetogorske pirgove, gotovo da je istovetna sa hilandarskim pirgom podignutim u Milutinovoj obnovi Hilandara. Sve manastirske građevine, njihova obrada, kao i koncepcija celine prostora, u najboljem su toku tadašnjih vizantijskih ostvarenja. Najsličnije su odgovarajućim građevinama manastira Hilandara. Sličnost tih dveju velikih i vrednih celina ukazuje da je kralj ktitor sabrao skupinu majstora iz vodećih vizantijskih središta da bi mu gradili i u Hilandaru i u Banjskoj. Samo je za izgradnju Banjske ktitor okupio graditelje koji su ovladali majstorstvom romanske arhitekture.

Do našeg vremena najveći deo arhitektonske plastike zauvek je uništen. Nešto od tih ukrasa je preneto u crkvu i ispred nje, dok je ostatak dospeo u muzeje Beograda i Kosova.
Svakako najznačajniji deo banjskog skulpturalnog ukrasa je figura Bogorodice sa malim Hristom u naručju, na kojoj se nalaze tragovi boja i pozlate i koja se danas nalazi u priprati crkve sela Sokolica, po kojem se često i naziva "Bogorodicom Sokoličkom". Po predanju, ona se tamo nalazi vekovima, a preneli su je, najverovatnije, banjski monasi bežeći pred Turcima.

"Bogorodica sa detetom u krilu" je bila deo skulpturalne dekoracije koja je krasila lunetu najrazvijenijeg i najsvetijeg portala koji se nalazio u priprati na ulazu u naos. Bogomajka sedi na prestolu i drži Hrista koji desnom rukom blagosilja, a u levoj drži svitak. Presto je urađen u plitkom reljefu sa biljnim ornamentima. Oštećen je i Bogorodičin oreol, uništene su noge malog Hrista, donji i gornji deo prestola. Na figurama su vidljiva i oštećenja na licima i prstima, kao i na draperijama i floralnoj ornamentici.

Iako monumentalno zdanje sa crkvom, trpezarijom, bibliotekom, konacima i "palatom carskom", Banjska je počela da propada vrlo rano: 1419. godine je bio "zapaljen dom Svetoga Prvomučenika" i "požeženo knjižije". 1433. manastir je još uvek pojao, ali je u drugoj polovini istog veka zapusteo. Po naredbi sultana u 16. veku je razoren jer su se u njemu skupljali hrišćanski begunci pred turskom vlašću. Najveća razaranja zabeležena su 1689. godine, za vreme tursko-austrijskog rata, kada su ga naizmenično koristile turska i austrijska vojska kao vojno utvrđenje. U toku 17. veka iskopani su i manastirski podovi koji su bili ukrašeni raznobojnim mermerom. Za vreme Prvog srpskog ustanka crkva je još jednom zapaljena od strane Turaka. U 19. veku, već razrušena crkva, pretvorena je u džamiju i kao takva služila je sve do Prvog svetskog rata. Godine 1912. Turci su napustili Banjsku. Razrušen i zapušten manastir je čekao obnovu. Arhitekta i profesor Beogradskog univerziteta Đurađ Bošković je od 1928. godine detaljno snimao i ispitivao ruševine crkve u Banjskoj, da bi se sa obnovom počelo 1938. godine. Međutim, Drugi svetski rat doneo je nove nevolje, tako da radovi na crkvi nisu dovršeni.

Manastir Banjska je 520 godina proveo u ruševinama. Manastirsko zlato i dragocenosti, pa čak i tesani kamen sa crkve i manastirskog naselja su rastureni i razneti, darovna povelja "samodršca svih srpskih i primorskih zemalja" je vekovima bila u tuđim rukama, dok su njegove mošti u tuđoj zemlji, daleko od njegove zadužbine. Posle Kosovske bitke 1389. godine, njegovo telo je preneto u Trepču, a potom, 1460. godine, u bugarski grad Sofiju, gde se i danas nalazi u crkvi Svete Nedelje.

Ipak, znajući da se radi o velikoj svetinji, narod je vekovima obilazio znamenite zidine Banjske. Ponovo je, trudom Srpske Crkve, manastir oživeo i propojao 2004. godine, kada se u njemu okupilo mlado monaštvo. Manastir je odmah po osnivanju postao duhovni centar Srba na Kosovu. U toku 2006. godine počela je obnova same crkve i šireg manastirskog kompleksa.