Najveća kolekcija antiminsa u Srbiji nalazi se u Muzeju Srpske pravoslavne crkve, u zgradi Patrijaršije, i čini je više od 300 antiminsa iz svih krajeva naše zemlje i inostranstva. Antimins je, inače, četvorougaono platno, obično laneno, u kome su ušivene mošti hrišćanskih mučenika ili svetitelja, i koje zamenjuje časnu trpezu, pa se na njemu može vršiti bogosluženje i van crkve. Ukratko, to je neka vrsta pokretnog oltara.

Najstariji antimins iz ove zbirke potiče iz 1564. godine, iz okoline Prizrena, i šifrovan je, a bogoslužbeni kriptogrami koji se na njemu nalaze do danas nisu potpuno rastumačeni.

O poreklu ovog antiminsa nema pouzdanih pisanih tragova. Priča se, međutim, da ga je neko vreme neki Arbanas nosio ispresavijanog kao amajliju na grudima i da su ga njegovi potomci, svesni da je reč o svetinji, predali prvoslavnom svešteniku, posle čega je prenesen u jedan fruškogorski manastir.

- Tokom Drugog svetskog rata vojne vlasti NDH evakuisale su crkveno umetničko blago, pa i antiminse, sa čitave svoje teritorije, uključujući i Frušku goru, u Zagreb. Posle rata, Crkva je tražila da se to blago vrati. Ti, tada vraćeni predmeti čine najveći deo zbirke Muzeja Srpske pravoslavne crkve. Nevolja je, međutim, u tome što nemamo skoro nikakve pisane podatke o njihovom poreklu, jer su razni popisi i inventarne knjige iz manastira uništeni u ratu. U našoj zbirci nalazi se još jedan antimins pisan kriptogramima. Reč je o antiminsu vretanijskog vladike Maksima Predojevića iz 1632. godine – kaže Vladimir Radovanović, upravnik Muzeja SPC.

Prema Radovanovićevim rečima, ovde se nalaze i antimins patrijarha Arsenija III Čarnojevića iz 1692, koji je otisnut sa bakrorezne ploče, te antiminsi karlovačkih mitropolita i episkopa – od antiminsa mitropolita Isaije Đakovića iz 1708, patrijarha pećkog Mojsija Rajovića iz 1722, patrijarha Arsenija IV Jovanovića Šakabente iz 1725, i mitropolita Pavla Nenadovića iz 1750. godine, sve do antiminsa nastalog krajem 19. veka, čiji je crtež za bakroreznu ploču uradio poznati srpski slikar Paja Jovanović.

Korišćeni od ranog hrišćanstva

Najstarija pisana svedočanstva o upotrebi antiminsa (od grčkog predloga anti – umesto, i latinske imenice menza – sto, trpeza) su iz 8. veka, ali predanje govori da su se koristili još u doba ranog hrišćanstva. Pretpostavlja se da su nastali iz običaja ranih hrišćana da se okupljaju na grobovima mučenika i svetitelja radi bogosluženja. Ako nije bilo groba sa moštima, odnosno crkve (u ratnim pohodima, na lađama, u pustinji...), zamenjivala ga je čestica moštiju ušivena u antimins, koji je mogao i da se brzo ukloni u slučaju opasnosti, a tako je i danas.

Izgled oltara sa antiminsom i ostalim bogoslužbenim predmetima, crtež za bakroreznu ploču uradio Paja Jovanović

- Antiminse osvećuje episkop i daje na dar crkvama u svojoj eparhiji, kao znak blagoslova i dozvole za vršenje svetih radnji. Slikanje antiminsa se menjalo tokom vekova. Dok se na najstarijim nalazio samo krst i napis, na današnjim postoji čitavo bogastvo slika, simbola i napisa. Centralni deo današnjih antiminsa zauzima prikaz Hristovog polaganja u grob, oko koga su okupljeni Bogorodica, žene mironosice, Josif Arimatejski i Nikodim, tajni Hristovi učenici. U uglovima su prikazani evanđelisti, u ljudskom obličiju ili predstavljeni simbolima, a to su tele, orao, lav ili anđeo. Tu su obično i crteži Jerusalima i Golgote, kao i koplja, trske sa sunđerom, čekića, eksera... Napisi sadrže ime episkopa koji je osveštao antimins za određeni hram, sa datumom osvećenja, ali i neke crkvene pesme ili njihove delove – objašnjava Radovanović.

I na kriptovanim antiminsima iz Muzeja SPC mogu se razaznati ekseri, koplje i još neki simboli Hristovog stradanja, a, s tim u vezi, nije isključeno da su kriptovani da bi se prikrila njihova namena, i tako sprečilo da padnu u ruke Turaka.

AntiminsivNa kraju, treba reći i da su antiminsi dragoceni istorijski izvor podataka o prošlosti našeg naroda. Nije, recimo, redak slučaj da je neki antimins sačuvao ime arhijereja i naziv njegove dijeceze o čemu ne postoji nijedan drugi dokument, ili naziv i mesto hrama od koga danas nisu ostale ni ruševine. Uz to, na nekim antiminsima su sačuvane i slike pojedinih naših starih tvrđava i gradova, jer su slikari, u nemogućnosti da vide sam grad Jerusalim sa njegovom tvrđavom, slikali, kao Jerusalim, tvrđave iz svoje najbliže okoline.

Većina starih antiminsa spaljena

Na žalost, nijedna pravoslavna crkva nema puno sačuvanih starih antiminsa, a glavni razlog tome je što su spaljivani kada bi se pohabali. Kao osvećeni predmeti koji više nisu za praktičnu upotrebu, bili su suvišni, a opet bilo je nezgodno da se kojekuda povlače, pa je rešenje pronađeno u vatri. Pre nego što bi neki antimins bio spaljen, iz njega su izvađene časne mošti.