Srbi su u crnomorskoj luci Odesi, tokom 19. i početkom 20. veka imali značajnu ulogu u privrednom, društvenom, prosvetnom i kulturnom životu.Odesa je kao grad nastala krajem 18. veka, posle proterivanja Turaka sa ovog područja crnomorske obale.

Na mestu današnje Odese u antičko doba postojala je grčka kolonija Odesos. Na istom lokalitetu, u vreme kijevske Rusije podignuto je utvrđenje Kocjubijevo, koje su 1540. godine razorili Tatari. U vreme turske vladavine na mestu današnje Odese nalazilo se utvrđenje Hadžibej. U rusko-turskom ratu, 1791. godine osvojila ga je ruska vojska koju je predvodio legendarni general Aleksandar Vasiljevič Suvorov. Neposredno po osvajanju, Suvorov je 1792. godine izgradio novu tvrđavu. Ukazom ruske carice Katarine II, 1795. godine, osnovan je grad Odesa, dobivši ime po staroj grčkoj koloniji. U Odesi su živeli, ili duže i kraće vreme boravili, brojni Srbi.

Ponajviše jesu Rosijani, posle sleduju Serblji

Joakim Vujić, srpski teatarski pregalac i putopisac, početkom četrdesetih godina 19. veka odlučio se na putovanje po istočnoevropskim zemljama, posle kojeg je objavio knjigu u Beogradu 1845. godine pod naslovom: Putešestvije po Ungariji, Valahiji, Moldaviji, Besarabiji, Hersonu i Krimu. U ovoj knjizi, Vujić je opisao Odesu i istaknute Srbe u ovom gradu.

Za pola veka, koliko je postojala pre dolaska Vujića, Odesa je doživela veliki prosperitet. U vreme kada je oslobođena od Turaka, bila je "samo jedan mali otrcani gradić s nekoliko hudi i siromašni kolibica senom i slamom pokrivenih. Posle leta 1794. počela se ona praviti kako varoš, tako ravno i pristanište i prvejši njen osnovatelj bio je general Suvorov, koji je ovoj novoj varoši osnovatelni kamen položio, a posle njega dođe herceg francuski imenom Rišelje, koji nju po novom planu raspoloži, razdeli i usoveršenstvuje, zatim leta 1795. ova varoš preimenovana bude ot Hadžibeja na Odesu. Ona leži na jednom vozvišenom mestu pri Crnom moru, i jest novejša varoš, pak lepotom, čisli se treća u celoj Imperiji Rosijskoj, sireč: perva je Peterburg, druga je Moskva, treća je ista Odesa", zabeležio je u pomenutom delu Vujić.

Početkom 19. veka, zahvaljujući privilegijama cara Aleksandra I, počinje nagli rast ovog grada, u koji dolaze trgovci sa raznih strana, među kojima i Srbi.Joakim Vujić, u pomenutom radu daje podatke o gradu, kada je u njemu boravio 1842. godine: "Eislo domova u Odesi nahodi do 8 000, a žitelja na 50 000, ot kojih ponajviše jesu Rosijani, posle sleduju Serblji, Nemci, Italijani, Francuzi, Španjoli..." Pominje i Tatare i Jevreje.Prvi Srbin koji je stekao veliki ugled među trgovcima bio je Filip Lučić. Ovaj bogati trgovac je, prema navodima Vujića, podigao "jedno prekrasno zdanje".Vujić pominje i druge ugledne srpske trgovce u odesi. Bili su to: Petar Popović, Drago Koturić, Vid Milutinović, Aleksandar Damjanović, Luka Ožegović, Antonije Kvekić i drugi.

U Odesi su živeli brojni Srbi, među kojima naučni, prosvetni i kulturni pregaoci, bankari i trgovci koji su se istakli i kao dobrotvori.Tu je Puškin voleo da se kostira

Jovan Riznić, u svoje vreme najbogatiji trgovac u Odesi, bio je pokrovitelj srpskim kulturnim pregaocima.

Rodom iz Trsta, poreklom iz hercegovačke porodice, završio je Dositejevu školu u rodnom Trstu, a prava u Padovi i Beču. Dvadesetih godina 19. veka došao je u Odesu i za kratko vreme obogatio se trgovinom. U vreme rata Rusije protiv Turske 1829. godine, za usluge koje je učinio ruskoj vojsci, car Nikola I Romanov dodelio mu je orden Svetog Vladimira i čin dvorskog savetnika. Sledeće, 1830. godine Riznić je ostavio trgovinu i s tupio u državnu službu. Jedno vreme je radio u Odesi, a potom prelazi u Kijev, gde je postao direktor Državne banke. U to vreme unapređen je u zvanje državnog savetnika. Godine 1853. ostavio je državnu službu, povukao se na svoje imanje Gopčicu kraj Kijeva, gde je umro 1861. godine.

Svoju bogatu biblioteku poklonio je Narodnoj biblioteci u Beogradu.

U domu Riznića u Odesi, dvadesetih godina 19. veka, nalazio se nadaleko poznati književni salon, u koji su dolazile znamenite ličnosti iz političkog, privrednog i kulturnog života Odese.

Posebno mesto među gostima u književnom salonu pripadalo je A. S. Puškinu.Aleksandar Sergejevič Puškin, veliki ruski pesnik, rodonačelnik nove ruske literature, boravio je 1823-1824. godine u Odesi među Srbima u domu Riznićevih.

Puškin se sa naprednim idejama upoznao na Liceju u Carskom Selu. U stvaralaštvu mladog Puškina sjedinili su se patriotski ponos i borba ruskog naroda, nasuprot ugnjetavanju i izrabljivanju koju je vodila carska vlada.

Društveni bunt koji je izrazio u političkim i antireligioznim stihovima izazvalo je revolt cara Aleksandra I, koji je odlučio da Puškina pošalje u progonstvo u Sibir ili u Solovecki manastir. Prvobitnu odluku, pod uticajem Puškinovih drugova, car je zamenio progonstvom na mug, pod izgovorom da je razmešten u Jekaterinoslav, u kancelariju generala N. I. Inzova. Pošto je zbog bolesti neko vreme boravio na Krimu, septembra 1820. godine dospeo je u Kišinjev, u kancelariju pomenutog generala, sada namesnika Besarabijske oblasti. Ovde je ostao do jula 1823. godine i povezao se sa revolucionarnim pokretom ruske inteligencije i oficira.

U vreme Puškinova boravka u Kišinjevu i Odesi, u ovim gradovima nalazili su se mnogi Srbi. Dok su u Kišinjevu, posle propasti Prvog srpskog ustanka, živeli u izbeglištvu sa porodicama mnogi ustanici, dotle su u Odesi, u srpskoj trgovačkoj koloniji živeli i stvarali brojni Srbi, zaslužni za kulturu svoje dijaspore i nove domovine, kao i naroda iz kojeg su potekli.

Kod Puškina, koji je u Kišinjevu živeo u kući grčkog trgovca Liprandija, dolazili su mnogi viđeni Srbi.

Sa Puškinom su se susretali ruski akademik, Srbin, Atanasije Stojković, rektor i profesor Univerziteta u Harkovu, vojvoda Jakov Nenadović, popečitelj unutrašnjih dela u Karađorđevoj Srbiji, sa sinom Jevremom, husarskim carskim oficirom, kao i Stefan Živković, književnik koji je Puškina upoznao sa delima Vuka Karadžića. U Kišinjevu je u to vreme boravio i književnik Lazar Arsenijević Batalaka koji je učio decu bogatijih srpskih izbeglica. Ovde se Puškin upoznao sa Karađorđevim sinom Aleksom Petrovićem, ruskim carskim oficirom i njegovim sestrama i majkom. Najmlađoj Karađorđevoj kćeri, Stamenki, spevao je jednu od svojih "srpskih" pesama. U svoje pesništvo uneo je legendarni i mitski lik vođe srpske revolucije, vožda Karađorđa.

U vreme boravka u Besarabiji, Puškin je išao i u Izmail, gde je bio u domu Srbina Nikole Slavića. Ovde je upoznao Irinu, rođaku Slavićevu, koja mu je pevala srpske narodne pesme, prevodeći ih na ruski.

Puškin je, posredstvom svojih prijatelja, 1823. godine prešao u Odesu u dom Jovana Riznića. Duša književnog salona bila je supruga Riznićeva - Amalija, koja je pripadala čuvenoj srpskoj grofovskoj porodici Nako iz Banata. U njenu čast Puškin je ispevao pesme posvećene "gospođi Riznić". Ove tople lirske pesme ušle su u sve zbirke Puškinove lirike, a njeni portreti crtani njegovom rukom, nalaze se u rukopisu "Evgenija Onjegina".

U brojnim susretima sa Srbima, Puškin se upoznao sa njihovom istorijom, narodnim stvaralaštvom i akterima ustanka.

"Srbijanka" za tri hiljade talira

Sima Milutinović Sarajlija objavio je svoje naj-značajnije delo Srbijanka, uz materijalnu pomoć Jovana Riznića.Rodom iz Sarajeva, Sima Milutinović, bio je preteča srpskog romantizma. U istoriji srpske knji-ževnosti označen je kao preteča Branka Radičevića, a inspirisao je i NJegoša na "visoke misaone uzlete i dramatsko prikazivanje istorijskih događaja".

Posle propasti Prvog srpskog ustanka, Sima Milutinović je dospeo u Kišinjev, gde su živeli mnogi izbegli srpski ustanici. Ovde je okončao pisanje Srbijanke, koja predstavlja opsežnu pesničku istoriju Prvog srpskog ustanka, u petnaest hiljada stihova narodnih deseteraca. Predstavlja prvi veći pokušaj stvaranja u duhu narodne poezije i spada među značajna dela srpske nacionalne romantičarske poezije.

Na preporuku Srba iz Kišinjeva i Odese, Jovan Riznić mu je obezbedio tri hiljade talira za štampanje i još po sto talira za naredne tri godine, dok se knjiga ne završi. Sima Milutinović je ispunio obećanje dato Rizniću i Srbijanka se 1826. godine pojavila u Lajpcigu.

Atanasije Gereski, bogati trgovac, narodni dobrotvor, bio je istaknuti član srpske kolonije u Odesi. Rodom iz Eerevića u Sremu, trgovinu je učio u Dunafeldvaru i u Beču, da bi dospeo do Trsta. Posle kraćeg boravka u ovom gradu, među uglednim srpskim brodovlasnicima, bankarima i trgovcima, dospeo je u Odesu u vreme kada je ovaj grad počeo da izrsta u snažni pomorski i trgovinski centar. Vrednoćom i umešnošću, stekao je dovoljno sredstava da otvori samostalnu radnju. Ubrzo, postao je jedan od najbogatijih i najvećih trgovaca u Odesi. Biran je na razna počasna mesta i za deputata u Trgovačkom savetu, a za svoje privredne zasluge dobio je visoka odlikovanja.

Posle pola veka života u Odesi, sedamdesetih godina 19. veka vratio se u zavičaj i sa suprugom se nastanio u Eereviću, gde je sirotinji "činio mnoga dobra". Posle smrti supruge, 1880. godine, preselio se u Novi Sad. U želji da pomogne "duhovni razvitak mladeži srpske", dao je zamašnu svotu od dvadeset hiljada ruskih rubalja za otvaranje konvikta uz Srpsku pravoslavnu veliku gimnaziju u Novom Sadu pod imenom Atanaseum. Od 1885. godine, kada je Gereski umro, do 1914, kada je izbio Prvi svetski rat, oko šezdeset pitomaca uživalo je stipendiju "Atanaseuma", među kojima i potonji predsednik Matice srpske Tihomir Ostojić i slavista Radovan Košutić, koji je studije završio u Odesi.Svoje imanje, 1883. godine zaveštao je Matici srpskoj, s tim da se osnuje Fond Atanasija Gereskog "za nagrađivanje srpskih književnih dela ili za potpomaganje zaslužnih i sirotih književnika srpskih, povremenom ili stalnom godišnjom potporom". Među brojnim književnicima, potpora je pružena i velikom pesniku Aleksi Šantiću, u vreme kada je teško oboleo.Ličanin, dvorski savetnik

Dimitrije Tirol, srpski kulturni poslenik, ostavio je dragocene zapise o Srbima u Odesi i u Ruskom carstvu. Rodom iz Eakova, gde je rođen i Dositej Obradović, kao književnik i istoričar, kao cenjeni kulturni poslenik, pisao je knjige, sarađivao u novinama i časopisima, izdavao almanahe i kalendare, osnivao biblioteke i društva poklonika knjige. Posebno je isticao da je "srpski spisatelj i član Učenog društva u Odesi".

Boravak Dimitrija Tirola u Odesi od 1839. do 1841. godine, iako vremenski kratak, po rezultatima bio je plodotvoran. Upoznao je život srpske dijaspore u ovom crnomorskom gradu. U isto vreme, rusku javnost upoznao je sa kulturnim i prosvetnim prilikama i sa istorijom srpskog naroda. Prikupio je značajnu istorijsku građu o Srbima u Ruskom carstvu, koja mu je poslužila za pisanje monografskih radova.

Najpoznatiji rad koji je napisao na osnovu građe prikupljene u Odesi je Kazivanje starih Trebješana. Sem toga, napisao je i monografiju o grofu Mihailu Miloradoviću.

Za vreme boravka u Odesi upoznao se i tesno sarađivao sa Dimitrijem Maksimovićem Knjaževićem, popečiteljem Odeskog naučnog okruga, osnivačem Odeskog društva istorije i drevnosti. Po povratku u Beograd, Tirol je ovom znamenitom Srbinu posvetio knjigu Podvizi Dimitrija Maksimovića Knjaževića.Dimitrije Knjažević, rođen u Petrogradu, poticao je iz srpske graničarske porodice iz Like, odakle se doselio njegov otac, koji je podigao četiri sina, među kojima i Dimitrija.

Studije prava Knjažević je završio na Univerzitetu u Kazanju. Postao je dvorski savetnik, a če-tiri godine nalazio se u diplomatskoj službi u Beču. Po povratku postao je vicegubernator Petrograda. Dobitnik je više carskih odlikovanja. Elan Ruske akademije nauka postao je 1838. godine.Godine 1838. imenovan je za popečitelja Odeskog naučnog okruga. Ingerencije ove ustanove protezale su se na nekoliko gubernija: Hersonsku, Tavričesku, Jekaterinoslavsku, kao i Besarabiju. Među obrazovnim ustanovama na ovom području bile su: licej, šest gimnazija i četrdesetak srednjoškolskih zavoda i učilišta.Odesko društvo istorije i drevnosti, čiji je Knjažević postao prvi predsednik, od osnivanja 1839. godine postalo je naučni centar za proučavanje ukrajinskog crnomorskog područja. Knjažević je 1844. godine pokrenuo časopis pod nazivom Zapisi, koji je bio organ Društva. U njemu su objavljivani prilozi iz istorije, arheologije, etnografije, numizmatike, geografije i statistike.Omiljena literatura, Vukove poslovice.

Platon Simonović, profesor Rišeljeovog liceja u Odesi, državni savetnik, poticao je iz ugledne srpske porodice. O njemu Dimitrije Tirol govori u pismu Vuku Karadžiću 1840. godine, koje mu je poslao iz Odese. U pismu naglašava da "ovaj učeni muž, g. Simonović, uvažava i poštuje više vas, nego ikakvog srpskog literatora". Povodom sukoba Vuka sa Jovanom Hadžićem, u vezi sa reformom srpskog jezika i pravopisa, Tirol obaveštava Karadžića da je Simonović "ovi dana čitao vašu recenziju na Hadžića i njegov utuk na recenziju vašu i kaže da ste vi osnovatelno pisali". U istom pismu, Tirol naglašava da Srbi u Odesi i Srpskom Selu u blizini Odese rado čitaju njegova dela. S tim u vezi navodi primer Obrenije Mihajlovne, "koja je udata za Miloša, sina protopopa Rade Simonovića, živi u Srpskom Selu i često čita vaše Narodne poslovice. Treba i nju da prenumerirate i da joj jedan ekszemplar vaši pesama na dar pošaljete, jer će ona to voleti, nego da joj iko Bog zna šta da".Karijera jednog "monumentalnog" glumca

Vasilije Lučić Dalmatov, istaknuti dramski umetnik, poticao je iz srpske porodice Lučića, jedne od najuglednijih trgovačkih familija u Odesi. Glumom se počeo da bavi u rodnoj Odesi kao student Rišeljeovog liceja, da bi kao mlad dospeo u Moskvu, u teatar Tanejeva i Ursova. Ovde je ostao do 1873. godine, da bi nastavio glumačku karijeru u Puškinskom teatru. Vrhunac u umetničkoj karijeri postigao je kada je prešao u Petrograd 1884, u najslavnije prestoničko Aleksandrinsko pozorište. Ovde je dobijao velike uloge i postao omiljeni prvak petrogradske publike. O njemu je zapisano: "Crtež tih uloga odlikovao se unutrašnjim sadržajem, bogatstvom i dubinom, jarkošću, sočnošću, monumentalnošću."

Kao svestrani pozorišni intelektualac, učestvovao je u osnivanju i radu petrogradskog Literarno-artističkog kruga, koji je prerastao u Teatar umetničko-artističkog kruga, a kasnije opet u Teatar umetničko-artističkog društva, da bi se na kraju pretvorio u Suvorinski teatar.Svi koji su poznavali Dalmatova smatrali su ga izuzetno pametnim, i u isto vreme veoma šarmantnim. NJegova deviza bila je: "Glumac mora da ima stalno spreman kofer i da ispoveda filozofiju stoicizma." Aleksandrinskom pozorištu ostao je veran do kraja života, do 1912. godine. Sa mnogo razloga Vasilije Lučić Dalmatov je ocenjen kao "jedan od naših sunarodnika koji je u svojoj oblasti najviše ostvario na strani".

Prvi svetski rat predstavljao je veliku prekretnicu u istoriji srpskog naroda. Protivno svojoj volji, Srbi sa teritorije Austrougarske našli su se na Istočnom frontu. Ne želeći da ratuju za interese Habzburške monarhije protiv slovenske i pravoslavne Rusije, mnogi su se Srbi, ali i ostali Sloveni, predavali ruskoj vojsci, zahtevajući da se kao dobrovoljci uključe u srpsku vojsku, koja se hrabro borila protiv snaga Centralnih sila, odnevši na početku rata dve velike pobede u Cerskoj i Kolubarskoj bici.Najveći broj zarobljenika nalazio se na teritoriji Ukrajine. NJihov centar je bio kijevski zarobljenički logor u Darnici. Sem Kijevske, na desetine hiljada zarobljenika Srba i ostalih Slovena nalazio se i u Odeskoj, Harkovskoj i Jekaterinoslavskoj guberniji. Želju ovih zarobljenika da se bore na strani srpske vojske, ruska vlada je prihvatila. U sporazumu sa srpskom vladom u leto 1915. godine otpočelo je organizovano prebacivanje dobrovoljaca iz Ukrajine, Dunavom u Srbiju. Do kraja avgusta 1915. godine u Srbiju je prebačeno oko 3 500 dobrovoljaca. Stupanje Bugarske u rat na strani Centralnih sila, oktobra 1915, međutim, onemogućilo je dalje prebacivanje dobro-vljaca u Srbiju.Okupljanje dobrovoljaca u Ukrajini, koji su u ovakvim okolnostima još odlučnije želeli da ratuju u sastavu srpske vojske, nastavljeno je uprkos prekinutim vezama ruske sa srpskom komandom. Centar okupljanja postala je Odesa. Ovde su na organizovanom okupljanju dobrovoljaca najvažniju ulogu imali srpski konzul Marko Cemović i predstavnik srpske vlade Milan Šainović. U Odesi je novembra 1915. godine formiran Srpski dobrovoljački odred, koji je početkom 1916. godine imao oko hiljadu vojnika i oficira.Prihvatajući zahtev srpske vlade da se od dobrovoljaca u Rusiji formiraju dobrovoljačke jedinice, ruska vrhovna komanda je u saglasnosti sa ca-rom Nikolom II dozvolila Srbima, a uz njih i ostalim Jugoslovenima koji su se nalazili u zarob-ljeničkim logorima u Rusiji, da se sabiraju u voj-ničkim komandama, pod rukovodstvom oficira srp-ske vojske, kao njen sastavni deo.Jugoslovenski program u "Slovenskom jugu".

Prva srpska dobrovoljačka divizija formirana je 16. aprila 1916. godine u Odesi. U njenom sastavu se nalazilo blizu 10 000 dobrovoljaca, a komandant je postao pukovnik Stevan Hadžić. Tokom maja 1916. godine srpske dobrovoljce u Odesi posetio je Nikola Pašić, predsednik vlade Kraljevine Srbije.Odlukom Ruske vrhovne komande, Prva srpska dobrovoljačka divizija je uključena u sastav 47. ruskog korpusa i upućena na front u Dobrudžu. Tada je u sastavu ove divizije bilo blizu 20 000 dobrovoljaca. U sadejstvu sa ruskim i rumunskim trupama u borbama protiv bugarskih, turskih i nemačkih jedinica koje su trajale od 24. avgusta do 16. oktobra 1916. godine, polovina sastava bila je izbačena iz stroja. NJih preko 2 000 su izgubili život ili su nestali.

Oktobra 1916. divizija je povučena u pozadinu.Uprkos velikim gubicima, priliv dobrovoljaca omogućio je formiranje i Druge srpske dobrovoljačke divizije u Odesi, u čijem se sastavu našlo preko 11 000 dobrovoljaca. U jesen 1916. godine formiran je Srpski dobrovoljački korpus, čiji je komandant bio general Mihailo Živković. Uoči Februarske revolucije 1917. godine, u njegovom sastavu nalazilo se oko 40 000 dobrovoljaca.Štab korpusa se nalazio u Odesi; štab Prve divizije u Voznesensku, a Druge divizije u Aleksandrovsku.U Odesi je 17. aprila 1917. godine pokrenut list "Slovenski jug", koji je izlazio do 1918. godine. U listu je izložen program, koji se zalagao za stvaranje jedinstvene države Južnih Slovena, uz "posedovanje celokupne teritorije koju su Južni Sloveni naseljavali od drevnih vremena".U uslovima rastućeg revolucionarnog raspoloženja, među dobrovoljcima u okvirima Srpskog dobrovoljačkog korpusa počele su da se šire revolucionarne ideje. Revolucionarni pokret postao je masovan posle Februarske revolucije 1917. godine.Krajem marta 1917. godine, iz redova nižih oficira, potekla je inicijativa za stvaranje vojničkih sovjeta u okvirima Dobrovoljačkog korpusa. Inicijativu su podržali i podsticali revolucionarni sovjeti ukrajinskog stanovništva na području između Odese i Voznesenska, gde su bile stacionirane jedinice Srpskog dobrovoljačkog korpusa.Komanda Dobrovoljačkog korpusa pokušala je da spreči prodor revolucionarnih ideja među dobrovoljcima. U tom smislu general Živković je, naredbom od 18. aprila 1917. godine, uveo četne, pukovske i divizijske savete, kao i Korpusni zbor, sa namerom da preko njih utiče na političko raspoloženje u jedinicama, ali je postigao slabe rezultate.Na zboru revolucionarno opredeljenih dobrovoljaca u Odesi kao ideal proklamovana je Federativna Jugoslavija. Istaknuto je da "Ruska revolucija i pobeda ruskle demokratije znače novu eru u istoriji čovečanstva i prema tome ruska revolucija ne mo-že ostati samo ruska".Izraz raspoloženja revolucionarnog demokratskog pokreta među dobrovoljcima bilo je formiranje Jugoslovenskog revolucionarnog saveza u Kijevu u leto 1917. godine. Organizacije Saveza su stvarane među jugoslovenskim dobrovoljcima širom Ukrajine.Dobrovoljački korpus su počele da napuštaju pristalice revolucionarnog pokreta. Došlo je do osipanja njegovog sastava. U leto 1917. godine Dobrovoljački korpus je, u odnosu na stanje pre Februarske revolucije, bio prepolovljen. U njemu je bilo oko 20 000 dobrovoljaca.U vreme Oktobarske revolucije 1917. godine dobrovoljci su aktivno učestvovali u borbama u jedinicama Crvene armije.Krajem leta 1917. godine Prva srpska dobrovoljačka divizija je ponovo upućena na front u Dobrudžu, ali je zbog nezadovoljstva vojske ubrzo povučena. Druga, sa delom prve divizije, preko Arhangelska upućena je na Solunski front, gde je stigla decembra 1917. godine. Deo dobrovoljaca ostao je u Rusiji, gde ih je zateklo izbijanje Oktobarske revolucije. Oni su preko Sibira upućeni u Dajren na Daleki Istok, odakle su britanskim brodovima prebačeni na Solunski front, gde su stigli februara 1918. godine. Na taj način, na ovom frontu se našlo oko 12 500 jugoslovenskih dobrovoljaca iz Rusije. Oni su u sastavu savezničkih jedinica učestvovali u proboju Solunskog fronta i oslobađanju domovine, 1918. godine.

Autor:dr Ljubivoje Cerović