Etno-park „Brvnara" je jedinstveni muzej pod otvorenim nebom u Vojvodini, koji svedoči o narodnom graditeljstvu krajiških Srba – kolonista koji su naselili Bački Jarak nakon Drugog svetskog rata. Nalazi se na ulazu u Bački Jarak (iz pravca Novog Sada).
Etno-park se sastoji iz glavne zgrade – brvnare, gde se nalazi stalna postavka kojom je predstavljen društveni i kulturni život ljudi Bosanske Krajine. U dvorištu kuće se još nalaze: mlečar za držanje i preradu mleka i mlečnih proizvoda, vajat koji je služio za život mladih bračnih parova i kuruzana - spremište za kukuruz u klipu.
Sva tri objekta su autentična, doneta iz starog kraja i u ovom etno-kutku sklopljena na potpuno isti način – kako je to ranije bilo učinjeno. Navedeni objekti su ukomponovani u prostor tako da sa glavnom zgradom čine autentičnu ambijentalnu celinu krajiškog dvorišta sa stambenim i pomoćnim objektima.
Muzejska kuća (brvnara) kao centralni objekat ovog kompleksa je kuća od brvana, izgrađena tako da podseća na tradicionalnu kuću dinarskog područja – brvnaru. Brvnara ima pravougaonu osnovu koja se sastoji iz dve prostorije: kuću – sa otvorenim ognjištem, i sobe – u kojoj se nalazi zidana peć. U prizemlju brvnare se nalazi stalna etnološka postavka, kojom je predstavljena materijalna i duhovna kultura stanovništva Bosanske Krajine.
Glavna stambena zgrada, bila je mesto u kojem se okupljala cela porodica. Najčešće je to bila dvodelna građevina podeljena na prostoriju sa otvorenim ognjištem, "kuća", "kućar" i "sobu". Uobičajeno je bilo da prostorija sa otvorenim ognjištem - kuća, bude prostranija od sobe.
Pored brvnare, okućnicu čine i tri originalna objekta doneta iz Bosanske Krajine: zgradica – kuća za mladi bračni par, mlečar – kuća za čuvanje i spremanje mleka i mlečnih proizvoda, i kuruzana – koš za kukuruz.
Vajat (zgradica) predstavlja malu drvenu zgradicu namenjenu smeštaju mladih bračnih parova. Vajati su najčešće postavljani duž ivica dvorišta, okrenuti prema ulaznim vratima glavne stambene zgrade. Broj vajata u jednom zadružnom domaćinstvu zavisio je od veličine porodične zadruge. Koliko oženjenih ljudi ima u kući, toliko oko kuće ima vajata. U njemu je usredsređen život momačaki, devojački i skoro oženjenih zadrugara. Starija čeljad gotovo da nemaju u njemu udela. Hod seskog života je od vajata do zapećka u sobi.
Vajat se najčešće gradi od brvana, po uzoru na velike dinarske brvnare. Pravougaone je osnove, sa četvoroslivnim krovom pokrivenim šindrom „u više spratova". Obično je odignut od zemlje, pomoću četiri kamena stupca – sohe.
Unutrašnje uređenje vajata bilo je veoma skromno, ograničeno samo na najnužniji nameštaj i opremu potrebnu za život mladog bračnog para. Činili su ga široki ležaj i jedan ili dva kovčega za čuvanje posteljine i devojačkog ruha. Uz ležaj se obavezno nalazila motka – premetelja, na koju se vešala odeća i posteljina. U većim vajatima se nalazio i razboj – tara.
Dok je glavna zgrada bila središte porodičnog okupljanja za vreme obedovanja, kao i tokom velikih porodičnih svetkovina (porodične slave, Božića i svadbe), život u vajatu je bio podređen osamostaljivanju mladih bračnih parova i njihove dece. Ovakav način građenja stana, koji se sastoji iz više objekata različitih namena i veličina, predstavlja deo graditeljske tradicije karakteristične za Srbe dinarskog područja.
Vajat u Bačkom Jarku meštani zovu zgradica, kako ga nazivaju u njihovom starom zavičaju. Zgradica je 1979. godine preneta u Bački Jarak iz sela Donje Ratkovo u opštini Ključ.
Mlečar (stan, kiljer) predstavlja malu drvenu kuću koja se koristi za držanje i preradu mleka i mlečnih proizvoda. Najčešće se nalazi uz glavnu kuću – kao manji pregradak, a ređe kao izdvojen objekat blizu glavne kuće. Mlečar se gradi kao prizeman objekat, pravougaone osnove, sa četvoroslivnim krovom pokrivenim šindrom „u pet spratova".
Unutar objekta se, duž zidova, nalaze klupe ili police na kojima su poređani drveni sudovi za preradu i čuvanje mleka i mlečnih proizvoda: karlice – za razlivanje mleka, kačice – za čuvanje kajmaka, čabrovi – za čuvanje sira, stapovi – za dobijanje maslaca, kraljače – za mužu.
U porodičnim zadrugama su brigu o mlečaru vodile žene koje su se nazivale planinke ili majarice. Neumorna planinka je sve sama radila: strigala ovce, muzla, varila, kupila skorup, mela maslo, pravila sir, pekla hleb, kuvala i prala. Planinka pri tome nije bila samo domaćica i radnica nego i učiteljica i vaspitačica dece. Uz nju su deca stasavala učeći da poštuju i slušaju starije, kao i da vredno i pošteno rade.
Kuruzana (ambar) ekonomski objekat namenjen za čuvanje i sušenje kukuruza u klipu. Veličina objekta bila je uslovljena vrlo niskom proizvodnjom ovog ratarskog useva. Ambar ima izduženu pravougaonu osnovu, zidove ispletene od jasenovog pruća i krov pokriven šindrom. Kamenom ili drvenom osnovom je odizan od zemlje, zbog zaštite od štetočina i vlažnog tla.
Po sećanju na stari zavičaj, Jaračani ga nazivaju kuruzana. Iz sela Donje Ratkovo u opštini Ključ kuruzana je 1979. godine preneta u Bački Jarak.
Autor: Bogdan Šekarić, viši kustos, etnolog
