Marko Car je pisao, 1924. godine, da je Boka kraj gde je srpski narod možda najbolje čuvao svoja predanja i svoje običaje, i gde je "svaki treći čovjek od prirode pjesnik i govordžija." 

O suštini srpskih narodnih običaja na upečatljiv način je pisao Stjepan Mitrov Ljubiša: "Kod Srba najlipši dio narodnijeh običaja stoje u tijesnoj svezi i s vjerskim običajem, tako da je teško vjerovati da je dobar Srbin onaj koji te običaje prezire ili ladnokrvno štuje, pa bio on turske, katoličke ili pravoslavne vjere. Ti su običaji spasili kod Srba narodnu svijest, oni će je i gojiti."

Te stare srpske običaje najupornije je upravo Boka čuvala i negovala, pa Kostić kaže: "Običaji Boke, to su običaji Srba i Srpstva, i to mahom starodrevni adeti. Oni su srpski ili zato što su u istom obliku bili negovani od starih Srba, ili što je opštim hrišćanskim odn. balkanskim običajima data jedna srpska nota koja ih čini specifičnim, ili što je opštim običajima naroda iste civilizacije utisnut srpski nacionalni karakter."

Krsnu slavu, kao običaj koji postoji samo u srpskom narodu, u Boki slave i pravoslavci i katolici. Ljubiša u jednoj od svojih pripovedaka komentariše ponašanje bokeljskih Srba katolika na sledeći način: "Zaborave na soj i porijeklo, od svog se jata liče i stide, mrze mu jezik, starinu i običaje, samo još šaraju jaja, slave krsno ime i nalagaju badnjake, ili da nas bolje varaju ili što im nije milo s Bogom ratovati."  Veliki Srbin i katolički sveštenik iz Dubrovnika Ivan Stojanović pisao je u knjizi "Dubrovačka književnost", koja je štampana u Dubrovniku 1900. godine: "Južni Sloveni dijele se na različita plemena... slovenačka, hrvatska, srpska i bugarska.

Svi su imali manje ili više iste običaje, ali, kako zgodno primjeti Bogišić, krsno ime karakteristika je srpskog plemena. U današnje doba gleda se na svaki način, s izvorne strane, utamaniti taj srpski običaj, a najviše u Konavlima." I svadbarske svečanosti i tužbalice, a pogotovo narodne pesme i guslarska tradicija, crnogorska narodna nošnja i običaji nošenja oružja u srpskoj Boki su pažljivije negovani nego u mnogim drugim srpskim krajevima.

Hram Sveti Nikola, Kotor

Nepobitnost srpskog karaktera Boke Kotorske

U Vindzoru, u kanadskoj državi Ontario, Laza Kostić je, 1975. godine, u šapirografisanom izdanju objavio brošuru "Još o srpskom karakteru Boke Kotorske. Dodaci i dopune." Tu je javnosti prezentovao podatke do kojih je došao naknadnim naučnim istraživanjima, koji su Srbima dosad često bili nepoznati, a u svakom slučaju niko ih još pre Kostića nije sakupio i sistematizovao na jednom mestu. Autor naglašava da je naročito bio motivisan željom da njegova dela Srbima budu od koristi, a njihovim neprijateljima na štetu, imajući, pre svega, u vidu hrvatsku halapljivost i pokušaje da se otme sve što je srpsko, mnoge zemlje, kultura, tradicija, istorija, pa i Boka Kotorska.

Kostić je došao i do knjige francuskog publiciste Ksavijea Marmijea "Pisma sa Jadrana i iz Crne Gore", iz 1853. godine, u kojoj, između ostalog, stoji: "Prve sigurne beleške koje imamo o nastanjenju Srba u Evropi ne datiraju dalje nego od polovine VII veka. U toj epohi oni stižu do obale Dunava i šire se sasvim brzo kroz kneževinu koja je sačuvala njihovo ime (Srbiju, L.M.K.), kroz Bosnu i do zaliva Kotora.

Slede zatim novopronađeni podaci iz mletačkih arhiva u kojima se potvrđuje da su Mlečani neprekidno smatrali Bokelje Srbima. Tu su izveštaji providura Vinćenca Done iz 1736. godine, Marka Kverinija iz 1742., akta dužda Alojzija Moćeniga iz 1776. itd. Svi ti istorijski dokumenti svedoče o srpstvu Boke, ali Hrvate to jednostavno ne interesuje. Oni jednostavno svoje izmišljotine, dosetke i izjave političkih manipulatora smatraju naučnim činjenicama.

Boka je svoju čisto srpsku dušu iskazala i u vreme kratkotrajne ruske uprave, u periodu napoleonovskih ratova, o čemu svedoče Pjotr Andrejevič Tolstoj i Šarl Iraijart. Bokelji nisu prihvatili ni Njegoševo insistiranje iz 1848. godine da se udruže sa Hrvatima i Jelačićem, jer su njihove želje da se ujedine sa "svijema deržavama Slaveno – serbskijema kad one budu samostalne i bez tuđeg upliva pod ćesarskom krunom."  I kotorski arhiv poseduje mnogo dokumenata koji svedoče o srpstvu, srpskoj veri i srpskoj naciji Bokelja. I starim "srpskim" kalendarom su se služili sve do Prvog svetskog rata.

Vuk Karadžić je u Boki Kotorskoj imao vrednog saradnika i agilnog skupljača narodnih umotvorina Vuka Vrčevića, koji je sakupio bokeljske narodne zagonetke i objavio ih 1857. godine u Zadru pod naslovom "Moralno-zabavne i šaljivo-poučiteljne srbske zagonetke", a posle je sabrao i "Srpske narodne pitalice." Još je Konstantin Jireček ustanovio da su bugarštice srpske narodne pesme, iako je bilo dosta javno iznetih tvrdnji da su hrvatske. Jireček je pisao: "U 16. i 17. veku govorilo se za pesme u petnaestercu da su pevane "srpskim načinom." Ovakav izraz nalazimo u Hektorovića (srbski način) i u Križanića (modi et stili serbski)... Pošto su prethodno Giljferding i Miklošič objavili nekoliko ogleda ovih pesama, izašlo je 1878. izdanje Bogišića, u kome ima 76 pesama, od kojih su 36 iz krajeva oko Kotora i Dubrovnika. Ova je poezija počela da opada već u 17. veku; tada je ona tavorila samo u Primorju, osobito u Perastu kod Kotora... Istorijska sadržina ovih pesama počinje sa carom Stefanom Dušanom i dopire do mletačkog osvajanja Herceg-Novog... Verske predstave, hvaljenje i isticanje kaluđera i lepe Svete gore upućuje jasno na oblast pravoslavne crkve."

Dositej Obradović je, 1784. godine, pisao da "kod Srba ima duh slobode. Ko hoće da se uveri neka ode u Crnu Goru, Paštroviće, Risan i Krivošije." (str. 45.) Nije slučajno mitropolit Stratimirović pisao ruskom ministru inostranih poslova Adamu Čartorijskom "moleći ga da se zauzme da Srbija postane slobodna pod turskim sizerenstvom, i da joj se pridruže Srem i Kotor!"

Autor: Prof. dr Vojislav Šešelj