Dragi kamen koji je svojom čarobnom lepotom i izuzetnim svojstvima snažno obeležio drevnu kinesku kulturu, a podjednako se cenio i u Egiptu i kod naroda Srednje Amerike, bio je žad.

Kad su u vreme konkviste španski osvajači u zemlju donosili neizmerno bogatstvo iz Novog Sveta, doneli su sa sobom i čudesni zeleni kamen. Kako je prema verovanju naroda Srednje Amerike ovaj kamen lečio bolesti bubrega, Španci su ga nazvali "piedra de ijada" ili "kamen slabina", a otuda je greškom kod prepisivanja u Francusku došao pod nazivom "le jade". Drugi naziv za ovaj zeleni kamen, nefrit, došao je od latinskog "lapis nephriticus", kamen bubrega.

Tek se od 1863. godine, od početka naučnog proučavanja minerala, pokazalo da se pod imenom žad zapravo kriju dva različita minerala. Naime, francuski je naučnik Aleksis Damur zapazio da neki od sjajnih, zelenih primeraka minerala iz Burme izgledaju nešto drugačije od starih kineskih rukotvorina. Otkrio je da su i njihove hemijske strukture različite. Mineralu iz Burme koji u svom sastavu, osim silicijevog oksida, ima natrijum i aluminijum , dodelio je ime jadeit (žadeit), a mineralu od kojeg su bili izrađeni stari kineski predmeti i u kojem se pojavljuju kalcijum i magnezijum , dao je ime nephrite (nefrit), i tako je svetu dao dva žada.

Nefrit, a posebno žadeit, retki su minerali nastali iz metamorfnih stena. Njihove boje su najčešće različite nijanse zelene i bele, ali zbog prisustva drugih elemenata, javljaju se smeđecrvenkaste nijanse, pa sve do potpuno crne boje. Iako su oba minerala poznata po svojoj neverovatnoj čvrstoći i žilavosti, žadeit je nešto teži i tvrđi od nefrita.
KINA

Kineski naziv za žad, yu, označava zapravo "bilo koji kamen koji vredi oblikovati", pa se tako tridesetak vrsta minerala u Kini naziva imenom yu. Tako postoje lao-yu, stari žad, bai-yu, beli žad i fei-cui-yu, vodomarov žad.
Veština obrade žada dosegla je u Kini svoju punu zrelost pred sam kraj dinastije Chou (255. g.pr.Kr.), kad su nastali predmeti nenadmašne lepote, a ta je tradicija nastavljena naredne dve hiljade godina. Za vreme dinastije Ch'ing (1735.-1796.), koje je obeleženo izuzetnim bogatstvom i sjajem, iz Burme su dopremane goleme količine žada od kojeg su izrađivani brojni dekorativni, ceremonijalni i sakralni predmeti za potrebe Zabranjenog grada u Pekingu.

Žad je u Kini bio cenjen još od praistorijskih vremena. Najstariji otkriveni predmeti potiču iz kulture Longšan koja se oko tri hiljade god. pre Hrista razvijala duž srednjeg i donjeg toka Žute reke. Posebno su zanimljiva otkrića iz grobnica dinastije Han u Mančengu u pokrajini Ho-pei. Tamo su pronađena posmrtna odela princa Liu Šenga (154.-113. g.pr.Kr.) i njegove žene Dou Van načinjena od više hiljada tankih pločica od žada povezanih zlatnom žicom.
Arheološki nalazi potvrđuju da su predmeti od žada najčešće korišćeni u religijske svrhe, kao posmrtni amuleti pri različitim ceremonijama. Najčešće su pločice sa starim zapisima, kolutovi s likovima zmajeva i tigrova, veliki prstenovi (pi), obredne sekire, amuleti u obliku životinja, cilindrične posude tsung.

U grobnicama su pronađeni i brojni posmrtni obredni predmeti. U knjizi Chou li, koja opisuje funkcije majstora religijskih obreda, navodi se:
"On od žada načini šest predmeta radi poštovanje Neba i Zemlje, kao I četiri tačke kompasa. Uz pomoć okrugle pločice 'bi', plavkaste ili zelenkaste boje, odaje poštovanje Nebu. Žutom cevi od žada 'tsung' odaje poštovanje Zemlji. Zelenom pločicom 'kuei' odaje poštovanje Istoku. Crvenom pločicom 'chang' odaje poštovanje području Juga. Belom pločicom u liku tigra 'hu' odaje poštovanje području Zapada. Crnim komadom žada polukružnog oblika 'huang' odaje poštovanje području Severa ..."

Prsten Neba

Jedan od najstarijih kineskih simbola od žada bio je obredni predmet pi u obliku tankog kruga ili prstena, često ukrašavan likovima zmajeva i tigrova.
Postoje i zupčasti prsteni, zvani xian chi, koji su predstavljali stare astronomske instrumente. Prema legendi, najstariji instrument za "merenje Neba i Zemlje" bila je pločica od žada koju je legendarni prvi vladar Kine Fu-Hsi predao Velikom Yuu – prvom kovaču. Shu Ching, Knjiga istorije , kaže da su se upotrebljavali za regulisanje takozvanih "Sedam vladara", sedam zvezda Velikog Medveda. To sazvežđe je kočija "Preuzvišenog cara od žada" koji uređuje četiri godišnja doba, održava ravnotežu između pet elemenata i uspostavlja red i sklad u univerzumu. Severnjača je "stožer neba" ili "stožer od žada" koji se okreće vodeći za sobom sva ostala tela.

Zmajevi od žada

Prema staroj kineskoj legendi, Veliki Yu, prvi kovač, kasnije Gospodar poplava, a potom i veliki vladar prve kineske dinastije Xia (Hsia), rođen je u obliku krilatog zmaja. Dok je još bio veliki kovač, pozvao ga je car Shun (posljednji od velike "Petorice careva") da obuzda poplave koje su vladale zemljom. Yu odlazi na Nebo i moli Yu Huang ta tija – "Preuzvišenog cara od žada" da mu pomogne. Car je uslišio njegove molbe i naredio Nebeskom zmaju da se pretvori u sekiru od žada. Njom je Yu usekao kanale kojima je vodu na zemlji vratio u rečna korita i probio tunele kroz planine kako bi vode mogle utiecati u more... Spasivši zemlju od poplava, Yu Veliki, prvi kineski kovač, postao je vladar prve kineske dinastije.
U drevnoj su Kini zmajevi kao simboli obnove prirode prikazivani na mnogim predmetima od žada. Carski zmajevi žive u kristalnim podvodnim palatama čuvajući blago i hraneći se dragim kamenjem i biserima. Jednom godišnje dižu se u Nebo gde podnose izveštaj najvišem vladaru Neba, "Preuzvišenom caru od žada" ili "Nefritskom caru" koji stoluje u nebeskim dverima. Ujesen ponovno zaranjaju u kristalne podvodne dubine...

Žad – simbol besmrtnosti i carskih vrlina

Postoje brojne legende i mitološke priče vezane uz žad kao čudesni napitak besmrtnosti. Spominje se takozvana "čudesna vrsta žada" zvana "yu ying" ili "savršenstvo žada", koja je osiguravala večni život. Prema mitološkim pričama boravišta besmrtnika nalaze se na svetoj planini Kunlun, Planini žada. Njihova hrana je nebeska rosa i "tekući žad" iz Jezera zelenog žada.
Sve do 1912. godine u Hramu Neba u Pekingu Sin Neba obraćao se "Preuzvišenom vladaru od žada" radi potvrde mandata vladanja Kinom. Predaja carskog pečata od žada simbolizovala je predaju vlasti. U kasnijim je razdobljima žad postao oznaka položaja. Najdragoceniji, beli žad, poznat i kao "tigrovski žad", bio je namenjen kraljevima. Žad zelen poput planina bio je posvećen prinčevima prvog i drugog ranga, vodeno-plavi bio je za velike prefekte, dok je šareni žad biran za različite namene.
Slijedeći put razvoja od yu – žada, svetog kamena koji vredi oblikovati, dolazimo do pojma yu – plemenitog čoveka.
Znak yu sastoji se od tri paralelne vodoravne linije koje su povezane o stabljikom. Vodoravne linije predstavljaju nebo, čoveka i zemlju, a linija predstavlja kralja, onoga "koji povezuje troje". Stari obredni predmet - simbol za znak yu - bila su tri probušena komada žada spojena jednom niti.

SREDNJA AMERIKA

Azteci, Maje i drugi pretkolumbijski narodi Meksika i Srednje Amerike upotrebljavali su žad za izradu obrednih predmeta, ornamenata i amuleta. Azteci su naročito cenili smaragdno zeleni žad. Žad je i u drevnom Meksiku bio simbol obnove života zbog svoje zeleno-plave boje i providnosti . Sveštenici su bogovima kiše i hrane prinosili vodu u kojoj je bilo komadića žada ili praha od žada. Starija sestra boga Tlaloca, "Onoga koji tera na nicanje", bila je Chalchihuitlicue, "Boginja s nefritskom suknjom", ukrašena ogrlicom od zelenog kamena. Ona je bila zaštitnica svežih, čistih voda, reka i jezera.

Iz zelenog nefrita rađa se i veliko božanstvo srednjoameričkih naroda, Quetzalcoatl. Rađa ga Velika Majka nakon što je progutala taj zeleni kamen. Kroz različita iskušenja i borbe pobeđuje demone podzemnog sveta i iz njega izlazi kao pernata zmija boje nefrita.
Na drugom kraju svijeta, sve do dolaska Evropljana u XVIII veku , Maori s Novog Zelanda uopšte nisu poznavali metale, a najcenjeniji obrađeni kamen bio je nefrit od kojeg su izrađivali sekire, noževe i druga oruđa. Od nefrita posebno lepe boje ili nekih drugih ličnih obeležja za svoje su plemenske vođe izrađivali mačeve, tzv. mere. Ovi mačevi od žada nisu služili samo kao oružje nego su bili i simbol moći.

***

Prilikom rasprave o žadu jedan je učenik upitao Konfučija: "Zašto je žad cenjeniji od serpentina ? Je li zato što je žad redak , a serpentina ima u izobilju?" "Ne", odgovorio je Konfučije, "nego zato što su ga ljudi u starijim vremenima smatrali simbolom vrline..." Žad je simbol mudraca, onog koji je u svom biću ujedinio pet najviših vrlina: milosrđe je okarakterisano njegovim toplim, svetlim sjajem, poštenje providnošću koja otkriva boju i građu samog kamena, mudrost čistoćom i prodornim i jasnim zvukom koji daje pri udarcu, hrabrost time što se može slomiti, ali ne i saviti, a pravednost oštrim ivicama koje nikoga ne mogu povrediti.