Na Trgu Republike u Beogradu, 1882. godinepodignut je prvi javni monumentalni spomenik sapredstavom konjaničke figure vladara u srpskoj
sredini, posvećen knezu Mihialu.
Autor spomenika je italijanski skulptor Enriko Paci, a reljefi na spomeniku rađeni su prema crtežima arhitekte
Konstantina Jovanovića.
Tokom druge polovine XIX veka, u Beogradu se podižu javni spomenici koji predstavljaju ugledne ličnosti iz kulturnog i političkog života Srbije. U tom smislu, skulpture značajnih ličnosti, podignute u slavu nacionalne prošlosti, bile su simboličnog karaktera i s naglašenim moralizatorsko-didaktičnim i ideološko-političkim porukama, karakterističnim za jezik umetnosti XIX veka.1
Trg Republike u doba podizanja spomenika nosio je naziv Pozorišni trg. Tokom čitavog XIX veka trgovi u Beogradu i u Srbiji bili su mesta gde su se odvijale brojne paradne manifestacije i ceremonijalne proslave vladara iz dinastije Obrenovića. Javnost centralnog gradskog trga, usklađenog sa estetskim načelima formiranja i uređenja javnih gradskih prostora, definisala ga je kao političko-estetski fokus grada. U simboličnoj topografiji grada važno mesto imali su javni spomenici, koji su u simbiozi sa trgom, kao manifestacionom pozornicom, iskazivali moć dvora i vladajuće klase.
Spomenik knezu Mihailu podignut je u neposrednoj blizini Narodnog pozorišta, koje je sagrađeno1869. godine na mestu nekadašnje Stambol kapije i tada je predstavljalo prvo moderno srpsko pozorište i najmonumentalnije zdanje prestonice. Ovaj beogradski trg će nekoliko decenija kasnije dobiti još jednu impozantnu građevinu, Upravu fondova (današnji Narodni muzej).
Postavljanjem spomenika vladara u centar gradskog prostora, trg dobija ideološki značaj, postaje ikonološko polje i svojevrsna bina formirana prema principima arhitekture tadašnjih evropskih gradova baroknog stilskog koncepta i urbanizma. Na taj način glavni trg postaje reprezent
grada, države i samog dvora, odnosno novih političkih i kulturnih promena, i na njemu se odigravaju privatna i javna reprezentacija vladajuće dinastije.
U takvoj umetničkoj klimi Srbije, pažnju je privukao ruski vajar Mihail Osipovič Mikešin, autor spomenika Hiljadugodišnjici Rusije 1859. godine i veliki slovenofil. Za njega i njegov rad zainteresovao se i knez Mihailo te ga je pozvao u Srbiju kako bi se dogovorili o projektu za spomenik
Oslobođenje Srbije. Međutim, do susreta nikada nije došlo zbog ubistva kneza Mihaila u Košutnjaku, 29. maja 1868. godine. Neposredno posle ovog tragičnog događaja, Mikešin je stigao u Srbiju i priložio dva crteža Odboru za podizanje spomenika, jedan za mesto kneževe pogibije u Košutnjaku, u vidu memorijalne kapele heroja mučenika, a drugi za figuralni spomenik knezu Mihailu na Velikoj pijaci (danas Studentski trg) u Beogradu. Međutim, do realizacije njegovih ideja nije došlo iz umetničkih i političkih razloga. Podizanje memorijalne kapele u srpskoj kulturnoj i tradicionalnoj društvenoj klimi izgledalo je suviše radikalno, a nakon više polemika i konkursa odlučeno je da se podigne samo jedan spomenik, koji bi bio postavljen na trgu ispred Narodnog pozorišta. Povodom ove odluke objavljen je međunarodni konkurs 1873. godine. Tada je pristiglo 17 radova, uglavnom stranih umetnika, među kojima je bio i projekat slikara Steve Todorovića. Međutim, prvonagrađeni rad bečkog skulptora
Vinčenca Pilca nije ostvaren zbog snažnih kritika koje je uputila srpska stručna javnost, posebno Mihailo Valtrović.
Predloženi lik kneza Mihaila zamišljen je kao stojeća figura uz predstave alegorijskih personifikacija snage i pravde, dok su u pozadini kartuši s natpisima. Mihailo Valtrović isticao je da suština javnog spomenika nije u prikazivanju istorijskog lika već otelotvorene ideje o njemu i njegove vizije buduće srpske države. Zbog ovakvih i sličnih polemika i kritika o projektu skulptora Pilca, novo rešenje kneževog spomenika je povereno istaknutom firentinskom majstoru Enriku Paciju, predstavniku verizma. Pacijev predlog je bio novina u srpskoj sredini jer je predstavljao vladara na konju. Rad na spomeniku započet je 1874, a nastavljen 1878. godine, kada Srbija stiče državnu nezavisnost, te je i podizanje ovakvog spomenika pobedi i oslobođenju ponovo postalo aktuelno. Konjanička statua u Beogradu rađena je u duhu klasičnih italijanskih predstava vladara na konju koje su imale uzor u antičkoj umetnosti.
Svečano otkrivanje spomenika upriličeno je 6. (18.) decembra 1882. godine, na Svetog Nikolu, krsnu slavu Obrenovića. Događaj je zamišljen kao veliki efemerni spektakl povodom proglašenja Kraljevine Srbije. Postavljene su tribine i scenske kulise ukrašene cvećem, zelenilom, heraldičkim
štitovima sa dvoglavim belim orlovima i zastavama. Tada je Enriko Paci, kao autor najznačajnijeg srpskog spomenika XIX veka, primio Orden viteza takovskog reda drugog stepena. Svečanosti su prisustvovali najviši predstavnici države i crkve, kao i vojske, uz veliku podršku i prisustvo naroda.
Ceo događaj ispratila je i ondašnja štampa, pre svega Srbske novine. Svečanost i nacionalni spomenik stavljeni su u funkciju aktuelne politike. Koncept i program svečanosti je trebalo da ukaže na demonstraciju moći novoproglašenog kraljevstva. Negotinski episkop Mojsije, administrator
Beogradske mitropolije, osvetio je spomenik, a svečanu besedu održao je Stojan Novaković, ministar prosvete i crkvenih poslova.
Spomenik knezu Mihailu je predstavljao veliki stvaralački izazov i ideološko-politički poduhvat. Izveden je u bronzi i sastoji se iz tri dela:postamenta, pijedestala i konjaničke statue. Posvećen je oslobođenju Srbije od viševekovnog turskog ropstva, o čemu najviše govori kneževa desna ruka podignuta i uperena prema još neoslobođenim gradovima Srbije. Ovaj gest uzdignute ruke sa ispruženim kažiprstom
potiče iz militarističke korporalne retorike koja datira iz rimske tradicije, a kasnije korišćene naročito ufrancuskoj neoklasicističkoj umetnosti, koja iz slikarstva veoma brzo postaje prihvaćena u skulpturi kao opšte mesto. Kod kneza Mihaila ovakav gest značio je zapravo pobedu na polju diplomatije, a ne na ratnom polju, kao što je to bio slučaj kod ranih primera konjaničkih statua vladara. Na to ukazuju paradni stav samog kneza i konja. On levom rukom drži dizgine, gest koji simbolično ukazuje na vladarevu sposobnost kontrole i upravljanja. Pijedestal je ovalnog
tipa sa reljefnim frizom. Predstave prednjeg i zadnjeg friza su preuzete iz kruga dinastičke mitologije koja veliča drevnost i herojstvo srpskog naroda i njihovu obnovu pod Obrenovićima. Na zadnjoj severnoj strani je scena Srpski guslar, koja prikazuje guslara okruženog ljudima odevenim različitim odelima što ukazuje na drugačije etničke granice nacije, znatno šire od političkih granica u periodu tadašnje kneževine. Na prednjoj južnoj strani nalazi se predstava Knjaz Miloš na Takovu, koja ukazuje na ideju dinastičkog i državnog kontinuiteta ali i na ideju o oslobodilačkom ratu. Dva bočna reljefa glorifikuju kneza Mihaila: na istočnoj strani je Narodna deputacija pred knjazom Mihailom, zasnovana na ideji obnove zlatnog perioda u obnovljenoj državi, a na drugoj, zapadnoj strani je predstava Srbi polažu zakletvu nad grobom knjaza Mihaila. U sredini scene je antički sarkofag s natpisom na francuskom jeziku „Michel III prince de Serbie“. Ceo pijedestal sa reljefima postavljen je na visoki pravougaoni postament kako bi ceo spomenik svojim položajem i izgledom dominirao prostorom i u sagledavanju imao važnu vizuelnu isimboličnu ulogu u uzdizanju vladarske ličnosti. Na čeonojjužnoj strani postamenta je grb Obrenovića sličan onom na kneževom grobu u Sabornoj crkvi. Na bočnim stranama su po tri velika bronzana festona na kojima su pozlaćenim slovima ispisani nazivi gradova, oslobođenih 1867: Beograd,
Smederevo, Kladovo, Soko, Užice i Šabac. Na zadnjoj, severnoj strani ispisan je tekst: „Knjazu Mihailu M. Obrenoviću III. blagorodna Srbija“. U uglovima postamenta postavljena su četiri reljefna trofeja, a oko spomenika je postojala i ograda sa kandelabrima.
Spomenik knezu Mihailu je prvi konjanički spomenik sa skulpturom vladara iz nacionalne srpske istorije. Njegovo podizanje je ukazivalo na postepen ali i složen prelazak od istorijskog ka mitskom liku vladara i time je završen čin formiranja jednog od najznačajnijih srpskih političkih
mitova XIX veka. Taj proces se ogledao u brojnim projektima za spomenik koji je realizovan u duhu nacionalnog monarhijskog
spomenika. Knez Mihailo je predstavljen kao spasitelj nacije koji se žrtvovao za nacionalne ideale. Postavljanjem konjaničkog spomenika, izborom programa i efemernog spektakla u čast njegovog svečanog otkrivanja, knez Mihailo je postao simbol državne i dinastičke ideologije i njenog legitimiteta, kao i reprezent vizionarskih ideja, snage i vere u oslobođenje i obnovu zlatnog doba srpske nacije.
Svečanim otkrivanjem spomenika i skidanjem belog pokrova čula se plotunska paljba iz sto i jednog topa i zvonjava zvona iz svih beogradskih crkava. Ispred spomenika je odata počast knezu i otpevana himna. Novinarski izvori kažu da je to bio najuzvišeniji trenutak svečanosti. Posle
toga su položeni srebrni venci slave. Ovaj istorijski događaj koji se odigrao na centralnom trgu u Beogradu ostao je zabeležen kao jedna od
najreprezentativnijih vladarskih svečanosti javnog karaktera. Takav tip proslave vladara i države javlja se naročito u zapadnoj baroknoj umetnosti, odakle je stigao i u srpsku sredinu XIX veka. Trg sa spomenikom u središtu prestonice simbolično je označavao centar buduće idealne države. Konjanički lik kneza Mihaila je kroz literarne i likovne prikaze simbol stare slave srpskog carstva, protumačen kao budući, drugi car Dušan. Takva vizija projektovana je i na stvaranje najznačajnijeg i najpoznatijeg spomenika u Beogradu, koji je do današnjih dana simbol srpskog naroda i reprezent nacionalne prošlosti.
Zbog svojih značajnih istorijskih i umetničkih vrednosti, Spomenik knezu Mihailu utvrđen je za kulturno dobro od
velikog značaja (Odluka o utvrđivanju, Sl. glasnik SRS, br. 14/79).
Napomene:
1 M. Timotijević, Heroj Pera kao putnik, tipološka geneza javnih
nacionalnih spomenika i Valdecova skulptura Dositeja Obradovića,
Nasleđe, III, ZZSKGB, Beograd, 2001, 40.
Literatura:
1. Dosije spomenika kulture Spomenik knezu Mihailu, Dokumentacija
zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda.
2. M. Timotijević, Heroj Pera kao putnik, tipološka geneza javnih
nacionalnih spomenika i Valdecova skulptura Dositeja Obradovića,
Nasleđe, III, ZZSKGB, Beograd, 2001.
3. S. G. Bogunović, Arhitektonska enciklopedija Beograda XIX i XX veka,
Beograd, 2005.
