Staro jezgro Srpske Atine, kako se nekad nazivao Novi Sad, zbog značaja u očuvanju srpske kulture, nosi tragove graditeljskih stilova iz prošlih vremena i odiše šarmom prošlosti. Od stilova koji su zastupljeni u arhitekturi starog jezgra grada mogu se primetiti stilovi klasicizma, baroka, secesije, nacionalnog stila i brojni drugi stilovi koji su međusobno dobro uklopljeni, nadopunjujući jedan drugi i pričajući jedinstvenu priču istorije i razvoja Novog Sada kroz ranije vekove.
Takođe, u arhitekturi starog jezgra grada postoje i primeri moderne arhitekture koji su dobro uklopljeni u ovu ambijantalnu celinu. Osim toga, ovde su pored brojnih svetovnih građevina, zastupljeni i monumentalni primeri sakralne arhitekture različitih veroispovesti. Današnju formu staro jezgro grada je dobilo u periodu obnove, nakon bune u drugoj polovini 19. veka.
Svaka građevina u starom jezgru grada predstavlja pravo bogastvo, nosi svoju priču i svoje breme, tako da je jako teško nabrojati ih sve i još teže izdvojiti neku od njih u odnosu na ostale. Ipak u ovom tekstu se neće opisivati sve građevine već će biti pokušana da se napravi selekcija i da se opišu samo neke od njih, ali bez namere da se učini nedelo ka drugim građevinama koje se neće spomenuti.
Svakako mesto odakle treba početi razgledanje i upoznavanje grada je Trg Slobode. To je glavni gradski Trg, na kojem se sve dešava i koji je svedok svega onoga što se u Novom Sadu dešava, doček nove godine, proslave, koncerti, manifestacije i brojni drugi značajni i manje značaji događaji. Na ovom mestu puls gradu daju Uprava, novac, trgovina, crkva, ugostiteljstvo, novosadski golubovi... Trg uokviruju prelepe građevine: Magistrat (Gradska kuća), Finansijska palata (Vojvođanska banka), katolička crkva Imena Marijinog, Tanurdžićeva palata, hotel Vojvodina i ostale građevine.
Centralno mesto na trgu zauzima statua Svetozara Miletića (1826 - 1901), novosadskog gradonačelnika, političara, novinara i advokata. Postolje spomenika je izrađeno od sivog mermera, dok je statua izlivena u bronzi i delo je Ivana Meštrovića iz 1939. godine. Spomenik je visine 5 metara.
Svojom elegantnošću i lepotom na Trgu se ističe Gradska kuća, nekadašnji Magistrat. Ona je delo arhitekte Đerđa Molnara iz 1895. godine. Ona predstavlja centar administracije novosadske opštine. Građena je u neorenesansnom stilu, sa 16 alegorijskih figura, delo Julija Anike, i gradskim grbom. Na gradskoj kući se posebno ističe visoki toranj sa zvonom Svetog Florijana, katoličkog svetitelja - zaštitnika gradova od požara. Ovo zvono je poznato i kao Matildino zvono po dobrotvorki koja je zvono poklonila novosadskim vatrogascima.
Naspram Gradske kuće se nalazi župna crkva Imena Marijinog. Ona je izgrađena 1895. godine, odnosno u isto vreme kao i Magistrat, i od istog autora arhitekte Đerđa Molnara. Ona je izgrađena u neogotskom stilu i to na mestu ranije crkve iz 1742. godine. Crkva je posvećena Bogorodici. U unutrašnjosti se nalazi oltar urađen u duborezu, dok su na prozorima vitraži u tirolskom stilu. Novosađani crkvu nazivaju katedralom, iako ona to nije, jer se središte Bačke biskupije nalazi u Subotici. U prostoru iza župne crkve se nastavlja katolička porta, sa zgradom crkvene opštine - Plebanijom iz 1809. godine, palatom Vatikan i Kulturnim centrom grada. Palata Vatikan je izgrađena 1930. godine po planu arhitekte Dake Popović. Fasada je izgrađena u stilu secesije sa brojnim terasama i balkonima u stilu stambenih blokova iz perioda pre Prvog svetskog rata.
Od ostalih zgrada na Trgu treba spomenuti Finjansijsku palatu, Gradsku galeriju, zgradu „Gvozdenog čoveka" i zgradu hotel Vojvodina. U Finansijskoj palati se danas nalazi Vojvođanska banka. Ona je izgrađena 1904. godine na temeljima starije zgrade koja se tu nalazila. Nju je projektovao arhitekta Lipot Baumhorn, koji je uveo međusprat od armiranog betona, kao novinu u graditeljstvu, dok se na fasadi ističu elementi secesije.
Odmah pored finansijske palate se nalazi zgrada Gradske galerije. Ova zgrada je podignuta na temeljima nekadašnje kafane, a kasnije hotela „Zeleni venac". U ovoj zgradi je nekad bio hotel „Sloboda", a vlasnik zgrade je od 1916. do 1947. godine bio Lazar Dunđerski. Pored zgrade Gradske galerije se nalazi zgrada „Gvozdeni čovek", koja je građena u stilu secesije sa velikim brojem fasadnih ukrasa. Izgrađena je 1908. godine po planu arhitekte Peklo Bele. Na vrhu zgrade se nalazi kupola sa nišom u kojoj stoji stari ratnik u metalnom oklopu i sa helebardom u desnoj ruci, po kojem je zgrada i dobila ime. Najvećim delom Trga se proteže zgrada hotela Vojvodina. To je najstariji novosadski hotel, nastao još 1854. godine pod nazivom Jelisaveta (Elizabeta), a od 1922. godine je promenio ime u Kraljica Marija.
Od Trga Slobode se zrakasto širi pet ulica u šetačkoj zoni, i to: Zmaj Jovina ulica, ulica Modene, ulica Kralja Aleksandra I, Pozorišni trg i Njegoševa ulica.
Na Pozorišnom trgu se nalazi Srpsko narodno pozorište. Današnja izgled pozorišta datira iz 1981. godine i odlikuje se ravnim površinama bez ukrasa. Fasada je ravna i pokrivena je belim mermerom. Inače, Srpsko narodno pozorište je najstariji profesionalni teatar u Srba, osnovano 1861. godine, i zbog toga ima posebno mesto u kulturnom životu grada. U ulici Kralja Aleksandra I se nalazi stari novosadski tramvaj, popularno nazvan Trčika, koji je sada preuređenu u atraktivan kafić. Pored Trčike se nalazi Menratova palata izgrađena po nalogu bogatog industrijalca Jozefa Menrata. Palatu je projektovao Lipot Baumhorn 1908. godine. Na uglu ulica Modene i Zmaj Jovine se nalazi velika Tanurdžićeva palata. Ona je izgrađena u periodu 1933-34. godine u stilu bauhausa po planu Đorđa Tabakovića. Godine 1981. je dograđen hotel Putnik po projektu arhitekte Milana Marića, na mestu nekadašnjeg hotela Reks, čineći tako jedinstvenu celinu sa palatom.
Zmaj Jovina ulica se pruža od Trga Slobode do Vladičanskog dvora i čini glavnu pešačku i trgovačku zonu Novog Sada. Ona je nekad nosila naziv Glavna ulica ili u žargonu Magazinski sokak. Ona je današnji izgled dobila posle 1848. godine, odnosno nakon bombardovanja Novog Sada sa Petrovaradinske trvrđave. U ovoj ulici je nekada bila pijaca i kroz nju je prolazio gradski tramvaj. Danas ona nosi naziv po čuvenom piscu dečijih pesama i lekaru Jovanu Jovanoviću Zmaju, čiji spomenik se nalazi na početku ulice ispred Vladičanskog dvora. Spomenik čika Jovi je urađen u prirodnoj veličini i izliven je u bronzi. Postavljen je 1984. godine i delo je arhitekte Dragana Nikolića.
U pročelju Zmaj Jovine ulice se nalazi Vladičianski dvor, odnosno rezidencija srpskog pravoslavnog Episkopa Eparhije Bačke. Dvor je završen 1901. godine po planu arhitekte Vladimira Nikolića, koji je takođe zaslužan za današnji izgled brojnih građevina u centru Sremskih Karlovaca. Fasada Dvora predstavlja mešavinu više stilova, od kojih dominiraju srpsko-vizantijski romantizam i secesija. Fasada se takođe odlikuje tim što je izgrađena od crvene opeke, a ukrašena je žutom opekom i prelepim grbovima bogate Bačke eparhije. Osim toga unutar dvora se nalazi i dvorska kapela koju je oslikao ruski slikar Andrej Avcenev.
Odmah pored Vladičanskog dvora se nalazi ulaz u Dunavsku ulicu. Dunavska ulica na slikovit način opisuje život Novog Sada iz nekadašnjih vremena i danas. U ovoj ulici je očuvana ambijentalna celina koja je među Novosađanima omiljena za šetnju, kupovinu ili predah u kafićima i restoranima. Dunavska ulica je poznata i po kućama znamenitih novosadskih porodica Hošek, Ivković i dr. Na ulazu u Dunavsku ulici, iz Zmaj Jovine ulice, se nalaze dve zgrade značajne za istoriju grada.
Sa leve strane, na broju 1 se nalazi Gradska biblioteka, osnovana kao Srpski čitalački klub još davne 1885. godine, izdavača i knjižara Arse Pajevića. Gradska biblioteka ima ogranke u svim delovima grada i fond od oko 400 000 knjiga. U ovoj zgradi se jedno vreme nalazilo i Srpsko narodno pozorite. Na broju 2 se nalazi druga značajna kuća u Dunavskoj ulici. To je kuća „Kod belog lava". Ona je značajna po tome što se u njoj nalazi najstariji bunar u gradu, koji datira još iz 1720. godine.
U nastavku Dunavske ulice se nalazi još nekoliko značajnih atrakcija Novog Sada. Na broju 29 se nalazi Zbirka strane umetnosti Muzeja Grada. Ova zgrada je izgrađena po planu arhitekte Franca Vorude, sa fasadom koju pokrivaju brojni geometrijski oblici, dok je sprat ukrašen jonskim stubovima. Kolekcija Muzeja obuhvata 436 dela likovne i primenjene umetnosti iz perioda od kraja 14. veka do početka 20. veka. Ova zbirka je zaveštanje novosadskog gradonačelnika Branka Ilića.
Dalje niz ulicu, na broju 35, se nalazi Muzej Vojvodine, i odmah do njega, na broju 37, Muzej savremena umenosti Vojvodine.
Zgrada Muzeja Vojvodine je delo arhitekte Đule Vagnera iz 1896. godine. Ona je prvobitno namenjena za potrebe suda, dok je kasnije u nju smešten muzej. Na prostoru od 3000 m² se nalazi stalna postavka predmeta iz perioda od paleolita do prve polovine 20. veka. Predmeti su grupisani u celine: arheologija, istorija, etnologija i nova istorija. U Muzeju savremene umetnosti Vojvodine nalaze se umetničke zbirke slika, skulptura, grafika i crteža, konceptualne umetnosti i dela novih/proširenih medija druge polovine XX veka u Vojvodini.
Sa druge strane ulice, preko puta Muzeja Vojvodine, se nalazi Dunavski park, najlepši i najuređeniji park u Novom Sadu. On je uređen 1895. godine na nekadašnjem močvarnom zemljištu dunavskog rukavca. Na površini od 34 000 m² zasađeno je 250 vrsta različitog cveća i drveća. Centralni deo parka zauzima jezero sa malenim ostrvom „Eržebet", u sredini, posvećeno tragično stradaloj austrijskoj carici, u čiju spomen je zasađena žalosna vrba. U jezeru i oko njega se ponosno šepure labudovi Isa i Bisa i nekoliko pataka. Na ulazu u park se nalazi fontana „Devojka sa rogom izobilja", delo prvog srpskog školovanog vajara Đorđa Jovanovića iz 1912. godine. U parku se osim toga nalaze i spomenici i biste Đure Jakšića, Svetog Sergeja Radonješkog, Branka Radičevića i Mike Antića. Odmah do parka se nalazi i Učiteljski dom, delo arhitekte Danila Kaćanskog iz 1936. godine, sa skulpturom Đorđa Natoševića iznad ulaza, delo Karla Baranjija.
Iza Vladičanskog dvora Saborna crkva, Gimnazija i Platoneum čine jedinstvenu celinu. Saborna crkva je posvećena Svetom Đorđu i završena je 1853. godine. Sazidana je na mestu predhodnog hrama po planu budimpeštanskog arhitekte Gustava Šaibe. Novi radovi na crkvi su izvršeni u periodu 1902 - 1905. godine. Ikonostas crkve je oslikao Paja Jovanović, a zidne kompozicije su delo Stevana Aleksića. U tornju crkve se nalazi zvonik sa tri zvona, koja su prema posebnoj porudžbini urađena u Budimpešti. U porti Saborne crkve, na mestu gde je nekada bila rodna kuća pesnika Jovana Jovanovića Zmaja, se nalazi najstarija gimnazija u gradu. Gimnazija Jovan Jovanović Zmaj, je i dobila ime po pesniku. Gimnazija je osnovana 1810. godine, dok je današnja zgrada izgrađena 1900. godine na mestu predhodne srpske škole. Zgrada Gimnazije je izgrađena u neorenesansnom stilu sa dva dvorišta. Dekorativnu fasadu krasi figura boginje Atine, delo Julija Anike. Platoneum je treća zgrada u ovoj celini. Zgradu je podigao Grk Atanasije Đurković 1770. godine u stilu romantizma. Od 1861. godine zgrada prelazi u vlasništvo Vladike Bačkog Platona Atanackovića po kojem i nosi ime. Njegovim zaveštanjem je postala sedište Srpskog akademskog instituta sa pravnim i filozofskim fakultetom. Danas je u njoj smešten ogranak Srpske akademije nauke i umetnosti.
Nedaleko od Platoneuma se nalazi Grčkoškolska ulica koja je dobila ime po Grčkoj školi koja je podignuta u prvoj polovini 18. veka za potrebe edukacije dece iz grčkih porodica, koje su bile brojne u to vreme. U ovoj ulici je živela Marija Trandafil, najveća novosadska dobrotvorka. Na samo nekoliko koraka od Grčke škole, na raskrsnici ulica Grčkoškolske i Miletićeve, se nalazi Palata - Cepter banka. Palata je urađena po planu arhitekte Franca Voruda 1896. godine i smatra se za jednu od najlepših novosadskih građevina u stilu neobaroka. Na vrhu kupole se ističe skulptura grčkog boga Hermesa, rimskog Merkura (boga trgovine), delo vajara Đorđa Jovanovića.
Nešto dalje, na uglu istoimene ulice i Trga Marije Trandafil, se nalazi Matica srpska. Matica predstavlje najstariju kulturnu i naučnu instituciju u Srbiji i zaslužna je da grad Novi Sad nosi i popularno „drugo" ime - Srpska Atina. Ona je osnovana 1826. godine u Pešti, 1864. godine prelazi u Novi Sad, a u današnju zgradu, zadužbinu Marije Trandafil, je smeštena 1926. godine. Zgrada Matice srpske je delo arhitekte Momčila Tapavice i građena je u periodu između 1910. i 1913. godine. Matica srpska izdaje najstariji književni časopis u Evropi, Letopis Matice srpske, a njena biblioteka sadrži više od 2 500 000 bibliotečkih jedinica. U njenom sastavu se nalazi i antikvarijat sa retkim i starim knjigama, kao i sa najnovijim izdanjima.
Prekoputa Matice srpske se nalazi najstariji pravoslavni hram u Novom Sadu, Nikolajevska crkva, zadužbina porodice Bogdanović, podignuta 1730. godine. Tokom bune 1849. godine je crkva porušena, ali je obnovljena zahvaljujući Mariji Trandafil, koja je tu i sahranjena. Vezano za ovu crkvu je zanimljiv i podatak da su u njoj 1913. godine kršteni sinovi Mileve Marić i Alberta Ajnštajna. Pored crkve se nalazi zgrada izgrađena krajem 18. veka u kojoj je smeštena Akademija umetnosti.
Trifkovićev trg je dobio ime po Kosti Trifkoviću, čija rodna kuća se nalazi na broju 3. Na uglu Trifkovićevog trga i Njegoševe ulice se nalazi zgrada izgrađena za bogatog trgovca Kostu Jovanovića po nacrtima arhitekte Dake Popovića 1923. godine. Ona predstavlja najskladniju građevinu na trgu. Rađena je u stilu kasne secesije, bez ukrasa i sa ugaonom kupolom na vrhu. Danas se u njoj nalazi apoteka.
Ulica Laze Telečkog je dobila ime po poznatom pozorišnom glumcu, aktivnom početkom 20. veka, i predstavlja najposećeniju ulicu u gradu. Ulica obiluje kafićima, restoranima, picerijama, klubovima, prodavnicama i ostalim sadržajima i predstavlja mesto susreta Novosađana i posetilaca Novog Sada.
U nastavku Pozorišnog trga se nalazi Jevrejska ulica, sa kompleksom zgrada Sinagoge, Baletske škole i Jevrejske opštine, što sve zajedno čini nemi podsetnik na veliku jevrejsku zajednicu Novog Sada tragično nastradalu u Drugom svetskom ratu. Sinagoga svojom veličinom i prostorom koji zauzima spada među najveće sinagoge u Srednjoj Evropi. Izgrađena je kao trobroda bazilika sa kupolom raspona 13 metara i koja dostiže visinu od 40 metara. Radovi su završeni 1909. godine, po planovima arhitekte Lipota Baumhorna. Sva tri objekta, Sinagoga, Baletska škola i Jevrejska opština, su ozidane fugovanom žutom opekom, dok se na hramu nalazi preko 300 m² dekorativnih vitraža. Godine 1991. Jevrejska opština je gradu ustupila zgradu Sinagoge na korišćenje, isključivo za potrebe izvođenja umetničkih sadržaja.
Svakako neizostavan u opisu starog jezgra grada je i Trg galerija. Trgom dominira bivša zgrada Produktne berze, izgrađene 1926. godine, u kojoj je danas smeštena Galerija Matice srpske. Galerija sakuplja od 1847. godine likovni fond srpskog slikarstva od 15. do 20. veka, koji danas broji 7 500 likovnih dela. Zgrada je adaptirana za potrebe galerije 1955. godine. Odmah pored nje se nalazi Spomen zbirka Pavla Beljanskog. U njoj se nalazi kolekcija srpskog slikarstava iz prve polovine 20. veka. Arhitektonsko rešenje ove zgrade je dao arhitekta Ivo Krutović, i smatra se remek delom arhitekture sredine prošlog veka. Galerija je nastala iz legata Pavla Beljanskog i otvorena je 1961. godine. Najznačajniji slikari čije slike se nalaze u zbirci su: Nadežda Petrović, Sava Šumanović, Milan Konjović, Riste Stijović i brojni drugi. Treća galerija na Trgu je Spomen zbirka Rajko Mamuzić. Ona je smeštena u zgradi porodice Radulović, sagrađenoj 1923. godine po planu arhitekte Smit Filipa. Zbirka je otvorena 1974. godine i poseduje 436 radova od 35 najznačajnijih umetnika sa prostora bivše Jugoslavije. Zbirku umetničkih dela je 1972. godine darivao Rajko Mamuzić.
Na kraju nikako se ne sme propustiti obilazak zgrade Banske palate, nekadašnjeg sedišta Banske uprave i bana Dunavske banovine. Ona predstavlja najznačajnije delo srpske arhitekture u Novom Sadu. Palata je delo arhitekte Dragiše Brašovana, kao refleksija na belu dunavsku lađu ili sletelog galeba. Ona je građena u duhu ondašnje Moderne, a radovi na njoj su završeni 1940. godine. Zgrada nekadašnje Banske uprave i sedište bana Dunavske banovine ima oblik zaobljenog slova „A". Dugačka je 185 metara, široka je 42,5 metara i ima 569 prostorija, dok je petospratna kula visoka 42 metra. Palata je obložena belim mermerom donetim sa Brača (Hrvatska), dok su centralno stepenište i hol obloženi kamenom donetim iz italijanskog gradića Karare. Naziv Palata Dunavske banovine datira još iz vremena Kraljevine Jugoslavije i tadašnjeg teritorijalnog ustrojstva. U Banovini je danas smešten najviši organ pokrajnske vlasti, Izvršno veće Autonomne Pokrajine Vojvodine i Skupština Autonomne Pokrajine Vojvodine.
Možda najvažniji začin, koji čini staro jezgro Novog Sada onim što ono jeste i daje mu poseban šarm predstavljaju ljudi koji žive u njemu. U ovim ulicama se uvek nešto dešava i one predstavljaju mesto dešavanja brojnih manifestacija. Upravo Novosađani upotpunjuju ove građevine i prepričavaju priču Novog Sada kao jedinstvenog i neponovljivog mesta i jedni bez drugih ne bi postojali.
