Od početka sedmog do jedanaestog veka,srpski narod u vizantijskom imperijalnom okrilju počinjao je svoj politički i državotvorni razvoj dosežući nivo samostalne kraljevine. Stvaranje jedinstvene teritorijalno-političke celine bilo je mukotrpno, ali svest o narodnom jedinstvu donesena na Balkan i uporno čuvana pred svim iskušenjima.
Upravo se na njoj razvijao originalni politički koncept koji će ovaplođenje doživeti u epohi Nemanjića i kasnije predstavljati osnovni orijentir političkog i vojnog delovanja svih narednih srpskih generacija. Kompletiranju nacionalnog opredeljenja i homogene državotvorne ideje značajno je doprinelo definitivno opredeljenje srpske narodne matice i političke elite za istočnu varijantu hrišćanstva. To je omogućilo utemeljavanje državotvorne ideologije na originalnoj političkoj teologiji ,koja se nadovezivala na staru srpsku veru, dodavala joj moderni i sistematizovani hrišćanski izdraz i u središte stavljala najznačajniju vladarsku dinastiju čiji koreni vuku od narodnih predvodnika iz daleke prapostojbine. Važne činjenice iz najdalje prošlosti mahom su zaboravljene, ali su u narodnoj duši ostavljale dubok pečat i iskazivale se kroz originalni nacionalni karakter celokupnog srpskog naroda.Kreativna recepcija vizantijskih uzora pri tome će temelje filozofskog i ideološkog misaonog supstrata učiniti vekovima otpornim na sve vidove duhovne agresije sa juga ili zapada,bez obzira na kolikoj se oružanoj sili bazirala.
Zatečeni vizantijski istočnohrišćanski,hijerarhijski sistematizovani, poredak idejnih vrednosti predstavlja podlogu na kojoj se srpskia srednjevekovna vladarska ideologija svetorodne nemanjićke dinastije obrazlaže osnovanost težnje ka uspostavljanju i opravdava postojanje suverene srpske države sa autokiefalnom nacionalnom crkvom. Njome se sistematizuju u narodu opšteprihvaćeno verovanje, glavne ideje neprikosnovenih političkih predvodnika i doktrine istaknutih misaonih stvaralaca u tradicionalnom duzalizmu svetovne i duhovne vlasti, koje su međusobno solidarne i posvećene identičnom cilju. Takva ideologija je u značajnoj meri određivala pravac i karakteristike srpske istorije u narednim vekovima.Uspeh u petovekovnoj prethodnoj borbi za stvaranje i učvršćivanje samostalne sprske države presudno je doprineo sakralizaciji rodonačelnika one dinastije koja je to postigla, ali i svih njegovih potomaka koji su državu čuvali i širili,slavu joj svetom pronoseći.Zato je jaka centralna vlast jedna od glavnih njenih vrednosti, s obzirom da je svaka decentralizacija vodila podelama,razdorima i sukobima.
Čvrsta hijerarhijska struktura državne vlasti,lična harizma vladara, na Božjoj promisli bazirani legitimitet u duhu hrišćanske tradicije i dinastički kontinuitet, uz jedinstvo države i crkve oličeno kroz jedinstvo oca i sina, Stefana Nemanje i Svetog Save,kao njihovih osnivača,svojom sakralnom komponentom obezbeđuju vitalnost i dugovečnost, duhovnu živost i posle materijalne propasti. U narodnoj legendi, njihova svetačka čudotvorna moć deluje i posthumno, i to sve intenzivnije. Oni bdiju nad narodom i otadžbinom, a njihovi potomci u delu slavnih predaka nalaze inspiraciju i podstrek za nova junačka dela i državotvorna pregnuća.
Na taj način je izvršena sakralizacija skoro potpunog srpskog istorijskog pamćenja i njome je prožeto srpsko nacionalno biće, njegova svest, ideali i ciljevi. Kult vladara – svetaca u narodu je proizvodio masovnu identifikaciju sa njihovim državničkim delom i političkim namerama. Da bi taj kult bio što upečatljiviji, svesno je zanemarivana prednemanjićka vladarska tradicija, pa i kult svetog kralja Jovana Vladimira, dobrim delom i zbog toga što je to bilo vreme srpskog kolebanja izmedju istočne i zapadne varijante hrišćanstva, a tu dilemu su Stefan Nemanja i Sveti Sava definitivno razrešili.
Prema katoličanstvu u srpskom primorju zadržan je tolerantan stav, ali je prema bogohumilskoj jeresi demonstrirana krajnja nepomirljivost, jer je ugrožavala duhovne temelje države ,a ne samo crkve.Nemanja je tek uspeo da srpsku državu stabilizuje i ulije joj unutrašnju ideološku koheziju, pa nije mogao dozvoliti da njegovo delo ugrozi bilo kakvo jeretičko učenje i takve opasnosti je po cenu građanskog rata eliminisao. Srpska politička teologija i dinastijska hagiografija u građenju vladarske harizme i svetačkog kulta preuzimaju biblijske motive i proizvode podudarne paralele koje srpskom državotvorstvu pribavljaju značajno mesto i ulogu unutar istočne varijante hrišćanske civilizacije.
To je stvorilo jak moralni potencijal i političko nadahnuće za čuvanje, veličanje i obnavljanje državotvornih tekovina,kao materijalizacije iskonske nacionalne ideologije, koja je bila u stanju da koncentriše i orijentiše duhovnu snagu naroda, njegova kolektivna pregnuća i slobodarske težnje. Tako su Srbi postigli da njihova državotvorna ideja ubuduće iz same sebe pronalazi i crpi razloge svoga postojanja, što je osnovna odlika istorijskih naroda i podloga njihovih misionarskih vizija.
Pošto nije vršena sakralizacija kraljevske funkcije nego vladarske ličnosti, Nemanjini potomci morali su svojim konkretnim delima da zasluže posthumno posvećenje,pa su za života o tome mnogo vodili računa. Neki ipak nisu kanonizovani, a neki jesu, ali nekoliko vekova nakon smrti. Simfonija monarhije i crkve podrazumevala je dvostran odnos, zasnovan na strogim pravilima kojih su se i kraljevi i prvosveštenici nastojali da se strogo pridržavaju. Ali, pošto je cela dinastija bila svetorodna, dakle sveta, ona je dovela do konstituisanja svojevrsne monarhijske religije u srpskoj recepciji pravoslavnog hrišćanstva, koja je predstavljala versko pravdanje postojanja srpske države i neophodnosti žrtvovanja narodnih predvodnika za nju. Stefan Nemanja i Sveti Sava su predstavljali osnovni uzor,duhovni,ali i politički, a njihovo delo predstavlja izvorište državotvorne ideologije,koja je u kasnijem vremenu književno oblikovana i usavršavana. Izraženoj teološkoj komponenti te ideologije bitno je doprinela činjenica da su manastiri bili gotovo isključiva mesta kompletnog duhovnog stvaralaštva.Upravo je duhovna, crkvena vlast na njima bazirala svoje uporište pri postizanju ravnoteže sa svetovnom vašću i obezbeđivanjem simfonije dve vlasti.
Dinastičkoj harizmi zasnovanoj na svim načelima tadašnje političke teologije i državotvornoj ideologiji izrasloj na snažnoj nacionalnij samosvesti, car Dušan dodaje definitvno uobličenu pravnu dimenziju kroz zakonik koji sadrži osnovne elemente konstitutivnog akta, pa predstavlja feudalnog preteču docnije razvijenog srpskog ustavnog prava. Tako je ranija kreativna svetosavska recepcija rimskog prava takođe dobila originalni srpski nacionalni izraz,a vladajuća ideologija, pored teološke i političke,naglašenu pravnu komponentu. Dušan je ipak narušio nacionalni ekskluzivitet srpskog državotvorstva proglašujući se za cara Srba i Grka i dajući carstvu izvesne univerzalne ili kosmopolitske karakteristike, žudeći zapravo za carigradskim vizantijskim tronom. Odstupanje od nacionalnog bića srpskog državotvorstva pokazaće se fatalnim nedugo po Dušanovoj smrti, a njegov duhovni autoritet još za života je uzdrmalo nemirenje crkvenih krugova razlazom sa vaseljenskim patrijarhom. Narušena je ravnoteža crkvene i svetovne vlasti, harmonija njihovih želja i nastojanja, što je predstavljalo ozbiljan udarac državotvornoj ideologiji. Slabljenje političke i društvene moći crkve u korist jačanja svetovne vlasti kao osnovnu negativnu posledicu imaće enormno snaženje i osamostaljivanje feudalne vlastele. Raspad carstva doveo je do političkog razjedinjavanja srpskog naroda, ali će porazni rezultati razbijanja državne celine učvrstiti državotvornu ideologiju u težnji za punim jedinstvom i centralizacijom.
Kosovski herijski podvig, uprkos realno tragičnim posledicama, predstavljaće novo duhovno nadahnuće srpskom nacionalizmu i državotvornoj ideologiji, na kojoj će još skoro čitav vek egzistirati srpska despotovina, ali i druge srpske države poput Zete,Bosne i Hercegovine.Pri tome se kult kneza Lazara i drugih kosovskih mučenika nadovezuje na nemanjićke kultove i s njima stapa u jedinstven srpski nacionalni Panteon.
Osnovna društvena uloga kultova je u nacionalnom nadahnuću narednih generacija i održanje u životu osnovne državotvorne ideje, koja podrazumeva puno nacionalno jedinstvo i solidarnost, odanost veri i autentičnim kulturnim tradicijama. Pritom, politička ideologija razrađuje nov, veoma snažan,element žrtvovanja za otadžbinu i veru pravoslavnu. Tako ona, i kad je ostala bez države, predstavlja izvorni izraz narodnog duha, kolektivne svesti, ponosa i prkosa, zapravo sredstvo prevladavanja svih narednih istorijskih iskušenja.
Zahvaljujući jakoj političkoj ideologiji,Srbi su postali narod sa najjasnije ispoljenom i definisanom nacionalnom svešću, što predstavlja jak kontrast s nacionalno nezrelom i rimokatolicizmom zatucanom Evropom, ali i univerzalističkim zanosom opterećenom Vizantijom. Politička ideologija srednjovekovne Srbije razvijala se uporedo sa političkom i kulturnom istorijom državne ustanove. Ona je prauzrok društvenog programa i u isto vreme odraz etičkih shvatanja i političkih stavova. Politička struktura i ravnoteža društvenih snaga nemanjićke države odlikovale su se ralativno uravnoteženom diarhijom svetovne i duhovne vlasti. Država ima u crkvi glavni oslonac za obuzdavanje centrifugalne sile krupne zemljoposedničke vlastele. Te dve vlasti su različite prirode,ali njihovo zajedničko poreklo pripada oblasti Božanskog prava.Počev od ove aksiome,zajedničke za političku teoriju hrišćanskog sveta,srpska država je iskovala ideologiju i praksu upravljanjima javnim poslovima u funkciji svojih potreba i svojih težnji.
Srpska državna ideologija temeljila se na jasno definisanom cilju i iskrenom verovanju u taj cilj,mogućnost i opravdanost njegove realizacije. Cilj je sveobuhvatna nacionalna država, moderno uređenje po uzoru na osnovne obrasce svog vremena, a praksa je pokazala da je takva država moguća kao nezavisna,suverena, sa autokefalnom crkvom. Ona teži jedinstvu političkog i etičkog delovanja,pa zato njena ideologija nastoji da postigne moralno savršenstvo i duhovnu harmoniju. Istovremeno vaspitava i mobiliše,podučava i ocenjuje,balgovremeno upozorava i ogrešenje sankcioniše.
Autor: Prof.dr Vojislav Šešelj
