Vreme prvog naseljavanja i postanka Zaječara ne može se tačno odrediti. Najverovatnije potiče s kraja 17. veka ili, najkasnije, sa početkom 18. veka. Zabeleženo je da je u vreme turske vladavine (1784. g) imao „150 hrišćanskih kuća i 1 turski han". Kuće su u to vreme bile niske, uglavnom slamom pokrivene, neke ograđene neke ne ograđene, dok pravih ulica nije bilo.

Oslobođenjem Timočke krajine od Turaka 1833. godine, grad je postao administrativno središte, a sa razvitkom zanatstva i trgovine, zbog povoljnog geografskog položaja, razvio se u privredni centar čitavog područja, prerastajući postepeno u gradsko naselje. Tako se 1834. godine u njemu osniva Nahijski sud, iste godine podiže se katedralna crkva, uspostavlja sporedna poštanska stanica, nastaju prvi dućani. Stara kaldrma zamenjena je novom pa je tako Zaječar počeo da se razlikuje od seoskih naselja.

Tokom čitave druge polovine 19. veka kuće u njemu su bile niske, uglavnom od slabog materijala i jednospratne, a početkom 20. veka počinju da se ističu zgrada Načelstva, Opštinski dom, kafana „Evropa" (kasnije banka „Rajkovića i Stajković), stara Gimnazija. Sve do posle Prvog svetskog rata varoš se snabdevala vodom iz nezidanih bunara, a u periodu između 1920. i 1923. godine nastaju i prvi arterški bunari (javne česme). Za razliku od „najbeznačajnijeg" srpskog mesta (1836. g) Zaječar 1897. godine postaje „najbogatija varoš u Kraljevini Srbiji" sa oko „1.250 prilično lepih kuća i 7.000 stanovnika". Poslednjih godina 19. veka na tadašnjoj zaječarskoj Velikoj pijaci više nije bilo ni jedne stare kuće. Zaječar postaje industrijski centar čitavog kraja, a stare kućice i brvnare ustupaju mesto „mnogim modernim zgradama, često palatama". U vreme Drugog svetskog rata teritorija grada se prostirala u sledećim granicama: prema severozapadu do kafane „Dva brata" i Čupićeve ulice, sa zapadne strane do današnjeg Internata, na jugu do železničke pruge ispod Kraljevice, na istoku do današnjeg „Higijenskog zavoda", a na severu do železničke stanice. Nakon Drugog svetskog rata (a posebno u periodu od 1960. godine) na periferiji 28Zaječara nastaju stambena naselja „Vlačić", „Ključ", „Podliv" i „Kotlujevac".

Zaječarski hoteli
Pred kraj 19. i početkom 20. veka ugostiteljstvo u Srbiji doživljava krupne promene u svojoj funkciji. U prvoj polovini veka bile su mehane koje su pružale usluge putnicima i mesnom stanovništvu. U tom periodu imamo podelu objekata na: hotele –gostionice, kafane i mehane. U Zaječaru je 1896. godine registrovano 30 ugostiteljskih radnji, a početkom 20. veka i prvi hoteli –gostionice „Zadruga", „Takovo", „Srpski kralj" i „Temeljković". Oni su pružali usluge smeštaja na način koji odgovara gradovima. Bilo je mehana čija se sala uveče pretvarala u spavaonicu gde se spavalo na aurama prostrtim po podu. Po Zakonu o radnjama iz 1931. godineugostiteljstvo je imalo 9 vrsta objekata: hotele, restorane, svratišta ili konačišta, kafane, gostionice, pansione, bifea, narodne kuhinje i krčme (mehane). U Zaječaru je tada bio hotel „Zadruga" (nalazio se na mestu današnje Robne kuće „Beograd"), vlasništvo banke „Zaječarska zadruga", čije su se prostorije (sa celokupnim inventarom) licitacijom izdavale zaječarskim ugostiteljima na period od tri godine. Osim „Zadruge" bilo je još nekoliko objekata koji su nosili 29naziv „hotel" iako nisu bili registrovani u tu kategoriju (već kao svratišta). Među njima je bio najpoznatiji hotel „Luvr" čiji je vlasnik bila Trgovačka banka „Luvr" i davala ga u zakup. Hotel je nadzidan posle 1935. godine (ranije je bila samo gostionica) i imao je 15 soba (uglavnom jednokrevetnih) sa tekućom vodom i spratnim kupatilima. Hotel „Tacko" zidan je oko 1925. godine. Imao je 10 soba sa ukupno 20 ležaja (sa izdavanjem soba prestao je oko 1930. godine). Po nekoliko soba imali su hoteli „Solun", „Palas", „Krajina", „Temeljković", krčma „Razvod braka", hotel (krčma) „Makedonija" i hotel (krčma) „Dva brata".

Posle Drugog svetskog rata došlo je do objedinjavanja privatnih ugostiteljskih radnji u Zaječaru i formiranja Gradskog ugostiteljskog preduzeća „Srbija". U isto vreme postojalo je i staro preduzeće „Zadruga". Godine 1962. izvršena je njihova integracija u jedinstveno preduzeće koje je poslovalo pod nazivom „Zadruga", sve do izgradnje novog hotela i promene imena (1973. godine) u Ugostitljsko preduzeće „Srbija". Godine 1962. adaptirana je i dograđena zgrada društvenih organizacija (današnja zgrada Timočke televizije) i u sastavu preduzeća „Zadruga" otvoren hotel „Putnik", koji je kao depandans hotela „Srbija" radio do poslednje decenije 20. veka. Zgrada hotela „Zadruga" porušena je 1971. godine radi izgradnje robne kuće „Beograd". U isto vreme izgrađen je novi hotel („Srbija") koji i danas postoji.

Počeci turizma u Zaječaru
Geografski položaj Zaječara je uslovljavao da se učesnici ekskurzija zadržavaju u njemu. Krajem 19. veka iz grada počinju da se organizuju putovanja i izleti sa turističkim motivima. Dana 6. jula 1891. godine organizovan je iz Beograda specijalni voz za izložbu koja se održavala u „Zlatnom Pragu" i na kojoj je prikazan ukupan razvoj Čehoslovačke. U Zaječaru je prijave za ovaj put primao i obaveštenja davao apotekar Franja Vavriček. U avgustu iste godine Streljačka družina je priredila izlet sa oko 100 učesnika na kojem su svi učesnici gađali u metu. U decembru iste godine đačka družina zaječarske gimnazije „Napredak" održala je književno veče u „Velikoj kafani". Učenik VIII razreda Vlada Petković govorio je „o koristi putovanja". U prvoj deceniji 20. veka veći broj izleta organizovala je Zaječarska trgovačka omladina. Izleti su bili organizovani na Beli 30breg, Vršku čuku, u Brestovačku banju, dvodnevni izlet u Zlot i višednevni izlet sa vranjanskom trgovačkom omladinom u Solun i Svetu Goru.

Posle Prvog svetskog rata putovanjima je počela da se posvećuje veća pažnja. U listu „Timočka Krajina" iz 1924. godine zapisana je vest: „Zaječar je postao privlačna tačka za ekskurziste iz cele naše velike Kraljevine. Čujemo da nam u toku aprila dolaze učenici Više Trgovačke škole iz Sombora, Ferijalni savez u Somboru i Viša Gimnazija iz Novog Vrbasa. Nas ovo raduje, jer sve to pokazuje da je Zaječar svojim napretkom zaslužio ovu pažnju. Po svoj prilici imaćemo u toku aprila i goste Engleze, njih oko 35". Ocenjujući da turizam može pozitivno delovati na privredni život u zemlji i na ekonomske odnose sa inostranstvom vlada Milana Stojadinovića donela je 1936. godine Uredbu za unapređenje turizma. Na osnovu ove Uredbe ministar trgovine i industrije proglasio je i Zaječar za turističko mesto.

Velika pijaca u Zaječaru
Krajem 19. i početkom 20. veka Velika pijaca u Zaječaru nalazila se u sredini varoši, na mestu današnjeg Trga oslobođenja („Skvera"). Mala pijaca nalazila u delu varoši koji je bio poznat po kafani „Dva brata". Na Veliku pijacu je dolazilo da kupi i proda svoje proizvode stanovništvo iz naselja čitavog današnjeg Zaječarskog (tada Crnorečkog) okruga. Što je Zaječar postajao veći po broju stanovnika (i što su putevi bili bolji) pijaca je imala sve veći značaj. Oko 1890. godine procenjivalo se da se na ovoj pijaci proda oko 4.000 krupne stoke godišnje. Pijačnim danom (subota) prosečno se tada prodavalo oko 4.600 kg pšeničnog brašna, 21.800 kg kukuruza i 24.900 kgpšenice. Osim pšenice i kukuruza na pijaci se prodavalo i kreč, sirće, vino, ovas, raž, jabuke, orasi, rakija, kože, katran i drugi proizvodi. Kada je bila sezona jaganjaca dešavalo se da se na pijaci nađe 1.000 do 2.000 ovaca sa jaganjcima. Dobra ovca sa jagnjetom plaćala se 12 do 13 dinara, pšenica 11 dinara za 100 kg, pšenično brašno 12 dinara, kukuruz 7, sir 36, a pasulj 15 dinara. Pored toga što je pijaca služila ljudima za kupovinu i prodaju proizvoda, ona je zaječarskoj opštini donosila znatne prihode. Kada je 1890. godine nameštena tačna vaga (na mestu današnje Zelene pijace) opštinski prihod se od 2.000 povećao na 6.000 dinara godišnje. Kako se na Velikoj pijaci 31okupljao veliki broj ljudi, tako je početkom 20. veka tu napravljena i prva javna česma u Zaječaru i otvorena kafana (1903. godine) „Evropa".

Česma na Skveru

Česma na Trgu oslobođenja (česma na Skveru) je nastarija u Zaječaru. Izgrađena je krajem 19. veka i više puta je premeštana. Početkom 20. veka nalazila se približno na istom mestu kao i današnja. Od 1927/28. do 1960. godine nalazila se ispred današnjeg Opštinskog suda, kada je na njenom mestu postavljena fontana „Majka i dete". Krajem 19. veka voda je do centra Zaječara (tada Velike pijace, a danas Trga oslobođenja) i do ove česme dovođena sa Kraljevice. Početkom 20. veka za ovu česmu je iskopan i prvi arterški bunar u Zaječaru. Godine 1994. napravljena je kopija stare česme i postavljena u centru Zaječara (na Skveru). Na česmi su uklesane godine – 1833. Kada je Timočka krajina pripojena Srbiji, 1876. godina Prvog srpsko-turskog rata, 1878. kada je proglašena nezavisnost Kneževine Srbije, 1885. godina srpsko-bugarskog rata i 1994. kada je podignuta nova česma. Česma je priključena na gradski vodovod, dubina joj je 250 m, a 32temperatura vode prvih godina pri izgradnji (1995. godine) bila je 170C. Godine 2004. imala je protok od 0,25 l/s i temperaturu vode od 130 C.

Najstarija zavetina u Zaječaru

Zavetina posvećena Svetom Vaznesenju (Spasovdan) je najstarija zavetina u zaječarskom ataru. Zavetinu je još pod Turcima (1831. godine) obnovio Sima Nikolić, tadašnji obor-knez Crne Reke, podigavši na tom mestu kameni krst. U toku Prvog svetskog rata (u periodu između 1915. i 1918. godine) bugarski okupatori su staru zavetinu i krst uništili. Istu zavetinu je 1923. godine obnovio Najdan Jovanović, zaječarski trgovac, i podigao kameni krst koji i danas postoji.

Spomenik na Trgu oslobođenja

Spomen obeležje poginulim u ratovima za oslobođenje i ujedinjenje 1912-1918. godine podignuto je na nekadašnjoj Velikoj pijaci (današnjem Trgu oslobođenja) u Zaječaru 1929. godine. Spomenik je rad vajara Frana Mengela Dinčića i predstavlja ratnike u borbi. Na svim stranama spomenika (u lovorovim vencima) ispisana su mesta borbi u Balkanskim ratovima 1912-1913. i Prvom svetskom ratu 1914-1918. godine. Na vrhu su predstave tri srpska ratnika. Spomenik je otkriven prvih dana juna 1929. godine, pred oko 10.000 ljudi. Posle Drugog svetskog rata Bugari su se pobunili zato što su ratnici na spomeniku okrenuti prema njima, pa je od 1946. do 1948. godine postolje bilo bez vojnika. Godine 1948. spomen obeležju je vraćen prvobitni izgled.

Autor: Branka Velojić