Srbija je u srednjem veku bila jedna od najrazvijenijih zemalja u Evropi, a Župa budimljanska jedna od najrazvijenijih oblasti srenjovekovne Srbije.Svoju zadužbinu Đurđeve Stupove podigao je Gospodar Budimlja, župan Stefan Prvoslav, sin Velikog župana Tihomira, a sinovac Nemanjin 1213. godine.
U Manastiru, njegovoj zadužbini, na desnoj strani naosa nalazi se njegov grob, nad kojim stoji zapis: "Župan Prvoslav, sin velikoga župana Tihomira, sinovac svetoga Simeona Nemanje i ktitor mesta segov".Ktitor je preminuo 6. januara 1244. godine (1174-1244).
Manastir je podignut na levoj strani Lima, pod Rastovcem, na zaravni koja se zove Stupovi, odmah iznad reke ponornice gde izvire kristalno čista studena voda.
Svako arhitektonsko rešenje biva podložno i željama ktitora, pa i ovo. Marko Cemović u to vreme piše: "Za vreme Nemanjića Budimlja je bila važan kulturni i politički centar. U njoj je živeo i sigurno iz nje upravljao delom Nemanjića države jedan od sinovaca Stefana Nemanje (Prvoslav), a Sveti Sava u svom prvom uređenju srpske crkve u Budimlji naznačuje episkopa Neofita. Prvoslav je i svoj večni boravak predvideo u Manastiru. Da mu ne bi ponornica kadgod kosti uznemirila, on je duboko u zemlji ozidao kamene svodove i regulisao ponornicu, pa je onda nad njom sazidao večnu kuću Đurđeve Stupove i u njima sahranjen!"
Crkva je jednobrodna građevina sa glavnim ulazom na zapadnoj i polukružnom apsidom na istočnoj strani. Crkva i prva priprata su podignute u prvoj polovini XIII veka. Tačno vreme podizanja priprata ostalo je nepoznato. U Kompleksu manastira zapažaju se tri građevinske faze. Spoljne površine zidova dobro su rađene, od kamenih kvadera, koji su postavljeni u vodoravne redove, i to se smjenjuje u nepravilnom ritmu, redovi tamnije sige i svetlijeg tvrđeg kamena, po čemu bi se reklo da su u obradi fasada traženi efekti polihromije.
U građevinskom pogledu crkva pripada arhitekturi, kakva se dotle razvijala u Primorju u XI i XII veku. To dokazuje njen tip bazilike sa nišama iznutra u bočnim zidovima i pojačavajućim licima poluobličastog svoda, koji polaze sa naspramnih pilastra, između ovih niša. To dokazuje i način na koji je kupola dignuta između ova dva pojačavajuća luka, bez kockastoga postolja iznad krova.
Uz prvobitnu crkvu je prvo dozidana jedna priprata, flankirana sa dvije kule, kao kod crkava: Sv. Nikole u Toplici, Đurđevih Stupova u Rasu i Sv. Petra na Limu i letopis bilježi: "Crkva Sv. Georgija od dva stupa u Budimlji", a ispred ove prezidana je docnije i spoljna priprata.
Freskopis manastira
Freskopisac katedralnog manastira "Đurđevi Stupovi" bio je daroviti slikar "ali su sve freske u ljutim ranama, neprebolnim ranama. Ja mislim da su sve vrste vatrenog oružja probane u streljanju anđelskih i drugih svetih likova po svodovima manastira i oči, naročito oči, i drugi delovi fresaka padali su zajedno sa delovima maltera" (Marko Cemović).
Manastir je bio meta vježbanju turskih tobdžija sa artiljerijskog utvrđenja na Jasikovcu. Manastir je razaran i u Prvom svjetskom ratu od strane Austro-ugara, kad su ga pretvorili u konjušnicu, a kasnije u kuhinju i spavaonu, što je za ionako uništene freske bilo pogubno.
Međutim, i pored svega toga, djelovi fresaka su sačuvani do danas. Na njima se prepoznaje ruka dečanskih majstora, porijeklom iz kotorske škole slikanja gdje je naslikan sav ciklus monologa, ilustrovanog crkvenog kalendara, po dečanskom uzoru. Pretpostavlja se da je taj freskopis urađen još za života Stefana Uroša IV Cara Dušana. Freskopis u drugoj priprati mogao bi biti djelo Strahinje Budimljanina.
Velika je zasluga katedralnog manastira Đurđevi Stupovi u očuvanju nacionalne svijesti, jedinstva srpskog naroda i širenju kulture na ovim prostorima.
Pisac istorije Srba, Konstantin Jiriček navodi: "Dalje, uz reku (Lim) bila je episkopija Budimljanska kod manastira Sv. Đorđe na Limu (kod Berana): ona se spominje i u nemanjićko i u tursko doba, i puki je slučaj da o njoj nemamo nikakvih vesti iz XV veka".
U Budimljanskoj župi nije bilo sela da nije imalo makar jednu crkvu, zato se i kaže "da je stožer Raškoj zemlji i kitna joj perjanica", kao i na čitavom prostoru Vasojevića gdje je zabilježeno da je bilo preko 80 crkava i 6 manastira.
Godine 1219. u Đurđevim Stupovima je Sveti Sava osnovao jednu od prvih sedam episkopija – četvrtu po redu, o čemu se u zapisu kaže: "Četvrtago vladiku postavi Sveti Savo u Budimlju u hram Svetoga Georgija".
Zahvaljujući ulozi Budimljanske eparhije, sve do polovine XVII vijeka na ovim prostorima nije bilo islamiziranja stanovništva. Poslije ubistva mitropolita Pajsija Budimljanina gasi se Budimljanska mitropolija.
Manastir je paljen pet puta, što znači da je on, kako narod zna da kaže "Manastir mučenik". Prvi put je manastir zapaljen 1738. godine i zapalio ga je poturčenjak Crnojevića Mahmud-paša. Drugi put Đulbeg Šabanagić i Hasan Hot 1825. godine. Treći put Derviš-paša 1862. godine. Četvrti put dogodilo se to na Preobraženje Gospodnje 1875. godine. Kada su 1898. godine ponovo hteli da zapale manastir, narod je ustao u odbranu. Ovoga puta su odlučili, ili da odbrane manastir ili da izgore u njemu.
U manastir su se zatvorili:
• Vuković Marijan, glavar
• Bojović Đorđije, učitelj
• Popović Maksim, sveštenik
• Cemović Anto, narodni prvak
• Joksimović Vukosav, narodni prvak
• Saičić Todor, narodni prvak
• Bojović Vukota, Berane
• Miković Periša, Buče
• Vuković Vukajlo, Buče
• Šćekić Miljan, Gornja sela
• Dabetić Tomo, Budimlja
• Došljak Vaso, Veliđe
• Došljak Panto, Veliđe
• Šćekić Radomir, Gornja sela
• Pešić Tomaš, Gornja sela
• Obradović Baćko, Gornja sela
• Dobrašinović Golub, glavar
• Popović-Pešić Tomaš, glavar
• Vesković Zarija, Berane Raičević Ivan, Trepča
• Šćekić Novak, Gornja sela
• Premović Ivan, Berane
• Piper Radoš, Beranselo
• Lončar Janićije, Beranselo
• Bojičić Mušo, Budimlja
• Labović Periša, Budimlja
• Obradović Zarija, Gornja sela
• Raičević Bogdan, Gornja sela
Među zatočenicima, vidi se da je bio i pop Maksim Popović, zvani Lužac koji je sve zatočenike ispovedio, kako se to u predsmrtnom času čini, i zajedno sa njima ostao unutra da brane manastir. Pop Maksim, sa epitrahiljem o vratu, kamilavkom na glavi i srebrnim krstom u desnoj ruci, a putirom svetog pričešća u levoj ruci, obratio se zatočenicima:
"Braneći svete Đurđeve Stupove, branite i svoju otadžbinu, svoju vjeru, i živote svoje, i svojijeh, i amanet i obraz otačeski, i u tom cilju, ako bude suđeno da ova svetinja i po peti put bude gorela, riješismo da i mi sa njom u njoj izgorimo i pođemo Bogu na istinu, i sad, braćo, prije ovoga svetoga pričešća tražim da se svi ispovijedite; da li je ko od vas uvrijedio roditelja, ili brata, ili pred nevoljnikom zatvorio vrata, nejaka uvrijedio, vjeru pogazio, krivo se kleo, ili se takao kamena međaša... Jer, ne priznati grijeh i ne pokajati se, nije manji grijeh od grijeha čina protiv božje volje"...
Ispovednici su skinutih kapa stajali jedan za drugim u red, krsteći se primali predsmrtno sveto pričešće, ljubeći krst i ruku sveštenika. Manastir je tada odbranjen.
Peti put je manastir gorio 1912. godine, neposredno uoči Prvog balkanskog rata. Manastiru ni kasnije nijesu dali mira niti smirka. Ipak, manastir je obnovljen 1925. godine. Urađen je novi ikonostas kojeg je poklonio iguman Josif Lekić 1927. godine. Poslije Drugog svetskog rata manastir je doživljavao sudbinu ostalih svetilišta.
Manastir je nadživio svaku nevolju, nije se predavao. Pod njegovim svodovima održavani su zborovi i sabori, dogovarani ustanci i bune, proglašavana nezavisnost Vasojevićke kneževine i donesena odluka o ujedinjenju sa Crnom Gorom 1857. godine.
Manastiru su činjene posjete i pokloni. Knez Nikola Vasojević je 1828. godine poklonio manastiru Evanđelje u srebrnim, zlatom optočenim koricama; arhimandrit Danilo Radulović je iz svojih sredstava uoči Prvog Balkanskog rata kupio 20 rala zemlje i poklonio ih manastiru i podigao manastirski konak; iguman Josif Lekić je 1927. godine poklonio manastiru crkveno zvono...
Od 2001. godine, manastir je sedište Eparhije budimljansko-nikšićke. Po ustrojstvu je muški opštežiteljni manastir.
Crkva je posvećena Sv. velikomučeniku Georgiju.
