Retke su svetinje čije ruševine imaju toliko snažan uticaj da i posle svih paljenja, rušenja, pljačkanja i pogroma opstaju i traju nesmanjenim sjajem, podstičući hodočašća verujućih podjednako kao i neka sasvim očuvana velelepna zdanja. Posećujući slavnu zadužbinu cara Dušana, ostajemo fascinirani magijom zdanja čije prave domete imamo samo na reprodukcijama. Sagrađena je posle čudesnog ozdravljenja njenog ktitora, na temeljima stare vizantijske crkve takođe posvećene Svetim arhangelima Gavrilu i Mihailu, u kanjonu rekeBistrice, na nešto višeod 2km udaljenosti od Prizrena, u Metohiji. Pripada Raško- prizrenskoj eparhiji Srpske pravoslavne crkve.
Kako je posle cara Dušana srpskom zemljom vladao knez Lazar, njegov po vladarskom duhu, dostojni naslednik, tako je i zadužbina prečasnoga cara, manastir Sveti Arhangeli, postala uzor mnogim manastirima Moravske Srbije. Naravno, moravski manastiri su, shodno društvenim prilikama i stalnim nadiranjima turskih osvajača, skromniji u odnosu na carsku crkvu kojoj, prema svedočenju letopisaca iz Dušanovog vremena, nije bilo ravne pod Suncem. Na vrhu crkve, na centralnoj kupoli, na zlatnom krstu stajao je dragi kamen, koji je toliko jasno bleštao da je čovek mogao po mrklom mraku da pređe desetine kilometara, do samog Švanjskog mosta.
Stradanja manasira koji je car Dušan zamislio kao svoje večno boravište, počela su osvajanjem grada Prizrena od strane turaka 1455. Godine 1615. bio do temelja srušen i od njegovog kvalitetnog kamena sazidana Sinan-pašina džamija u centru Prizrena, koja očuvana i danas. Naredna tri veka lokalitet je dodatno uništavan raznošenjem preostalog materijala, da bi ga vremenom zatrpale naslage zemlje. Napušten i tužan, čekao je trenutak svoje obnove, a obnavljan je svaki put kada se u njemu služila liturgija.
Prva obnova manastirskog konaka sa radionicom i kapelom posvećenom svetom Nikolaju Žičkom, započela je 1995. godine, da bi po okončanju radova on ponovo postao aktivan muški manastir. Već sredinom juna 1999. oni koji nikakav zakon u sebi samima ne nose, čim su sposobni za rušenje svetih mesta, spalili su i opljačkali obnovljeni konak. Preostalo manastirsko bratstvo bilo je prinuđeno da napusti manastir, ali su se već nakon mesec dana vratili. Usledila je nova obnova, ali i nova rušenja u martovskim nemirima 2004. Srpska svetinja se ponovo uzdigla iz pepela, da bi se za manastirsku slavu 26.jula 2005. ovde okupilo oko 1000 Srba, proslavljajući 650 godina postojanja manastira.
Manastirski kompleks se sastoji iz Donjeg i Gornjeg grada. Donji grad, opasan visokim zidom, čini kompleks manastira u užem smislu, dok se Gornji grad, Višegrad ili Prizrenac nalazi na brdu, oko 120m iznad glavnog manastira, koji je kralj Milutin poklonio prizrenskom episkopu kao utočište za slučaj rata, zajedno sa malom crkvicom Sv. Nikole, da bi njegov unuk nešto kasnije u zamenu za tu istu tvrđavu dao tri sela. Višegrad ( turski Kaljaja ) je priložio samom manastiru, povezujući ih bedemima u jednu celinu i stvarajući tako u narodu prozvan Dušanov grad.
Carski manastir je najpre pravno zasnovan, pa tek kasnije izgrađen. Najpre je 1343. car, želeći da pokojišno mesto sebi stvori, kao praroditelji njegovi, simbolično postavio kamen temeljac manastira, obrazujući monaško bratstvo na čelu sa igumanom Jakovom, koji je za tri godine završio samo pripremu za gradnju, koja je započela po njegovom odlasku u Ser, gde je dobio mesto mitropolita. Dok se manastir ne sazida, car je posebnim ukazom iz 1343.godine odredio svetoarhanđelskom bratstvu da boravi u obližnjem Koriškom manastiru, odnosno crkvi Svetog Petra u selu Koriši, koju je primio od starca Grigorija na dar. Crkva Svetog Nikole, južno od crkve Svetih Arhanđela, prvo je bila izgrađena, posluživši kao prototip glavnom majstoru da bi, na osnovu nje, dobio saglasnost za arhitektonski sklop glavnog hrama, započetog 1348. Smatra se da je već 1352.bila završena grobna crkva, sa svim pratećim objektima i zaštitnim bedemima, kao i da je u njoj bilo smešteno najmanje 200 monaha.
Crkva Svetih Arhangela ima osnovu trobrodne bazilike sa upisanim krstom i dodatom pripratom sa ulazne strane, ukupnih dimenzija 28.5 metara sa duže strane i 16.7metara sa kraće. Građena je u vizantijskom stilu, kombinacijom kamena i opeke, a spolja je obzidana svetlosivim mermernim pločama iz lokalnog kamenoloma. Crkva je bila petokupolna, sa jednom velikom dvanaestostranom i četiri manje u uglovima bočnih brodova, dok je priprata sa slepom kalotom niža od glavnog broda. Najznačajniju novinu što se tiče arhitekture predstavlja horizontalna podela fasade u dve zone pomoću kordonskih vena i kosog kamenog sokla.
Bifore i trifore, kao i ulazni portal ukrašeni bogatom kamenom plastikom, sa brojnim biljnim i životinjskim ornamentima u duhu su studeničke tradicije, dok je fasada iznad priprate bila ukrašena prelepom rozetom, karakteristikom zapadnog graditeljstva, nagoveštavajući Ravanicu. Među najznačajnijim inovacijama koje je donela svetoarhanđelska kamena dekoracija je pojava predstava vladara, ktitora, u obliku skulpture, čega nema u predhodnoj srpskoj tradiciji. Iako očuvana samo u fragmentima, svedoči o visokim dometima srpske srednjovekovne umetnosti. Pored skulptura plastičnih formi sa pojavom figuralnih motiva, što je karakteristika romanskih i gotičkih stilskih pravaca, javljaju se i plitko klesani reljefi iz vizantijske tradicije. Taj eklektički duh mešanja različitih tradicija oslikava atmosferu kosmopolitizma koja je vladala na dvoru cara Dušana. Pronađeni fragmenti skulpture potkrepljuju uverenje prvog istraživača Dušanove zadužbine, dr Radoslava Grujića, da je grob ktitora bio ukrašen ležećom figurom cara, klesanom u prirodnoj veličini, što je bilo u potpunoj suprotnosti sa dotašanjom praksom sahranjivanja kraljevske loze Nemanjića. Starog običaja Dušan se pridržavao jedino kada je bilo reči o mestu u okviru crkvene građevine - i njegova grobnica bila je u jugozapadnom delu hrama. Za razliku od svojih prethodika, gde je grob vladara bio obeležen mermernim kivotom i ktitorsko-nadgrobnim portretom na zidu, čitav prostor oko prizrenske carske grobnice je posebno obrađen. Između same grobnice i južnog zida crkve, nalazio se, postavljen na malim arkadama i stubićima kameni friz, čije su ilustracije pratile tematiku okolnog živopisa, a nad njegovim grobom se nalazila skulptura samog Dušana u ležećem položaju, izgrađena od belog mermera. Takav način sahranjivanja karakterističan je za rimokatoličke vladare, a primer za to nalazimo u bazilici Sen Deni, u Parizu, u grobnicama francuskih kraljeva Teodorika i Karla Martela. Zidovi oko grobnice bile se oslikane freskama vladara, u prilog čemu govore pronađeni fragmenti.
Postoji još jedn značajan reljef među sačuvanim fragmentima, a to je figura u klečećem stavu, isklesana takođe od belog mermera, visine 40cm. Blago povijenih leđa, obezglavljena, sa desnom rukom položenom preko grudi, sa tipičnim znamenjima carske ličnosti: narukvice, okrugle aplikacije na laktovima, a pravougaone u visini kolena. Među ostacima, u luneti glavnog portala pronađen je i fragment za koga se pretpostavlja da predstavlja kralja Uroša, sina Dušanovog, neposredno pored figure oca, u molitvi pred Arhanđelima i Presvetom Bogorodicom.
Car Dušan bio je i po svojoj fizionomiji i fizičkoj snazi znamenita ličnost srpske istorije. Bio je izuzetno visok, 2.14m, kako je utvrdila stručna komisija Svetog Sinoda Srpske pravoslavne crkve, otvorivši kivot Dušanov u crkvi Svetog Marka.
Kada su u Hilandaru, gde se čuvaju i ogromni car - Dušanov tobolac sa strelama i svileni pokrivač ( haša ) za konje, naročite venecijanske izrade, i čuvena Dušanova vinska kupa, zapremine 2.5 litara, za razliku od uobičajenih 2.5 decilitara, naučnici prvi put razvili sačuvani car - Dušanov barjak, stajali su zadivljeni. Ratna zastava trougaonog oblika, sašivena od osam slojeva čiste svile, bila je dimenzija tri sa četiri i po metra, a na vrhu koplja, na koje je
bila pričvšrćena, stajao je veliki krst, težak četiri i po kilograma! Takav steg carski nosio je stegonoša car - Dušanov u bitkama, koji je morao biti planina od čoveka, u levoj ruci, jašući na konju…
Prema arheološkim istraživanjima iz 1927.godine, obavljenim pod rukovodstvom dr Radoslava Grujića, manastirski kompleks, površine 6,5 hektara, opasan masivnim zidinama, obuhvatao je glavnu, veliku crkvu, Svete Arhangele, manju crkvu Svetog Nikole, manastirske konake, stup knjižni ( biblioteku ), skriptorij ( pisarnicu ) i trpezariju. U sklopu glavne crkve tada su pronađeni ostaci carske grobnice sa očuvanim posmrtnim ostacima cara Dušana.
Većina arheološkog materijala preneta je u Muzej južne Srbije ( današnji Muzej Makedonije ) u Skoplju, lokalitet je konzerviran. Posmrtni ostaci cara preneti su u Beograd, u crkvu Svetog Marka, gde i danas počivaju, u specijalnom sarkofagu, dok u svetoarhangelskoj crkvi postoji grobna spomen ploča, restaurisana 1965.godine.
Svetoarhanđelska povelja cara Dušana sa zlatnim pečatom iz 1349./1350. nije sačuvana. Prepis ove povelje otkriven je 1860. u manastiru Svetog Nikole kod Koriše, da bi se do 1881. čuvao u porodici popa Partenija, u selu Dvorani, odakle je donet u Beograd. Prepis povelje nije sačuvan u celini, već samo 182 strane, ispisane krasnopisnim ustavnim pismom. Povelja je bogata ne samo materijalnim podacima, važnim za poznavanje ekonomskog i društvenog života toga doba, već sadrži i izuzetne mistične misli. Car potanko i poimence nabraja svoje podanike i njihova zanimanja, reke i potoke, bare i lovišta, šume i proplanke, voćnjake i zaseoke, što svedoči o njegovom zavidnom poznavanju i svojih ljudi i svoje zemlje. Zapisana je i Dušanova intitulacija: Ja Stefan, Bogom pomilovani i Bogom prosvešteni car i samodržavni svih srpskih i pomorskih grčkih zemalja. Ovom poveljom car Dušan svoju zadužbinu uređuje kao igumaniju, koja ne može biti sedište mitropolita ili episkopa. Manastirsko vlastelinstvo činilo je, između ostalog i: 7 crkava sa njihovim ljudima i posedima, rudnik gvožđa u Toplici, 467 vlaških porodica, 8 arbanaških katuna, čitav niz zanatlija. Manastir je imao pravo na besplatno ulje iz Bara, so iz Skadarskog jezera, kao i na prihod od prizrenske carine.
