Trst, za Srbe najznačajniji grad u Italiji, došao je 1382. godine pod vlast dinastije Habzburgovaca, ali je očuvao veliki stepen autonomije. U 18. veku, usled snažnog razvoja trgovine, postao je najvažnija luka carskog Beča, ali i postepeno gubio autonomiju.
Tada je započela izgradnja savremenog grada i gradske luke, a grad je dobio kosmopolitski karakter doseljavanjem ljudi iz svih delova Habzburške monarhije. Druga polovina 19. veka je vreme najvećeg procvata grada, kada se izgrađuje veliki broj crkava, zdanja i palata, uglavnom u kombinaciji mediteranskih i srednjoevropskih stilova, a tada do njega dolazi i železnica. U gradu su između ostalih boravili pisci Džejms Džojs i Rajner Marija Rilke, a Zigmund Frojd je kao student medicine proveo neko vreme istražujući u Trstu.
Trst je do kraja Prvog svetskog rata imao veliku slovenačku, hrvatsku, nemačku i još neke narodne zajednice. Dolazak šovinističkog, fašističkog režima na vlast u Italiji 1922. godine doveo je do masovnog iseljavanja neitalijanskog stanovništva ili njegovog prisilnog asimilovanja. Odmah po završetku Drugog svetskog rata je izbila politička kriza oko državne pripadnosti Trsta i okoline, a odnosi tadašnje Jugoslavije i Italije su se zaoštrili toliko da je pretilo izbijanje rata. Privremeno rešenje je nađeno u formiranju tzv. Slobodne teritorije Trsta, koja je 1954. godine podeljena tako da je Trst sa užom okolinom pripao Italiji. Kao naglašeno pogranični grad, bez od njega zavisnog okolnog područja, Trst je u drugoj polovini 20. veka kaskao za razvojem ostatka Italije i gubio stanovništvo. Ovaj proces, iako ublažen poslednjih decenija, nije ni danas okončan.
SVETAC I DRUGI NOSIOCI IMENA
Srpski pravoslavni hram u Trstu posvećen je Sv. Spiridonu Čudotvorcu, hrišćanskom svetitelju koji je živeo u vreme cara Konstantina Velikog. Rođen je na Kipru 270. godine, a postavljen je za episkopa u mestu Trimitusu na tom ostrvu. Učestvovao je na Prvom Vaseljenskom Saboru u Nikeji 325. godine, na kome se istakao jasnim i jednostavnim ispovedanjem vere. Umro je 348. godine, a njegove mošti se čuvaju na Krfu. Slavi se 12. decembra, a među Srbima Sveti Spiridon se uglavnom slavi u gradovima, u kojima je čest zaštitnik zanatskih esnafa obućara i prerađivača kože.
Ime Spiridon je nosio i srpski patrijarh iz vremena Kosovske bitke (1380–1389.). Monah svetogorskog manastira Pantelejmona, pripadao je visokom krugu srpske kulturne elite, koja je u Svetoj Gori, u saradnji sa drugim slovenskim manastirima, uvela novi stil crkvenoslovenskog pravopisa. Pretpostavlja se da su uvodni delovi u pet povelja kneza Lazara njegovo delo. Bio je na tronu Srpske Crkve u vrlo teškim vremenima najezde Turaka. Po tadašnjim svedočanstvima pričestio je srpsku vojsku pred Kosovsku bitku, koju je nadživeo samo dva meseca. Mošti ovog srpskog svetitelja nalaze se u Crkvi Svetog Dimitrija u Pećkoj patrijaršiji.
Hram Sv. Spiridona Čudotvorca u Trstu je sagrađen između 1861. i 1869. godine, tokom duge vladavine cara Franje Josifa, u vreme transformisanja Habsburške monarhije iz Austrije u Austro Ugarsku i promene granice u korist novonastale Kraljevine Italije, koja je po prisajedinjenju Venecije postala bliski sused grada. Hram je podignut na temeljima stare crkve, koju su Srbi izgradili zajedno sa Grcima još 1751. godine, u vreme Marije Terezije, od kada datira i Srpska pravoslavna crkvena opština Trst. Hram se nalazi u samom centru grada, na trgu Ponte Roso. Po završetku radova, zdanje je u ime Mitropolita karlovačkog i Patrijarha srpskog Samuila (Maširevića) blagoslovio njegov budući naslednik, a tadašnji Episkop bački German (Anđelić).
Kako su se na tom prostoru nekada nalazile solane, crkva je još tokom gradnje počela da puca, pa joj se ubrzo srušio i zvonik, koji je obnovljen zahvaljujući Jovanu Miletiću. Srbi su ipak hteli novi hram, pa je 1858. godine raspisan konkurs, na kome je usvojen projekat italijanskog arhitekte Karla Maćiakina, jednog od najistaknutijih predstavnika „Milanskog eklekticizma“, kome je ovaj hram bio prvi značajniji projekat. Radovima su upravljali tršćanin Pietro Paleze i milanski živopisac Antonio Karemi.
Nova crkva je zidana lomljenim kamenom, a fasade su obložene klesanim blokovima od kamena dovoženog iz majdana Sv. Kroče, blizu Trsta i sa ostrva Brioni pored obala Istre. Nekoliko stubova na spoljašnjem delu hrama su od crvenog mermera iz Verone, a okviri su od toskanskog mermera. Unutrašnjost hrama je omalterisana i oslikana, a zidani ikonostas je urađen u mozaiku. Ukrase hrama je izradio umetnik iz Milana Đuzepe Bertini. Hram je sagrađen u srpsko-vizantijskom stilu, sa upisanim krstom i pet kubeta. Visina hrama je 40, dužina 28, a širina 31 metar, pa može da primi 1600 vernika.
Unutrašnjost hrama je ukrašena odabranim freskama i slikama u ulju. Iznad sv. trpeze i oltara nalazi se veliki lik Hrista na prestolu sa 12 apostola. Na desnoj strani hrama predstavljeno je Uspenje Presvete Bogorodice, a na levoj Vaseljenski Sabor u Nikeji 325. godine, kome simbolično predsedava Sv. Spiridon. Na zapadnoj strani naslikan je krfski sarkofag sa moštima Sv. Spiridona. Na zidanom ikonostasu u prvom redu odozdo stoje velike ikone visoke umetničke vrednosti, koje predstavljaju Bogorodicu, Hrista, Sv. Spiridona i Blagovesti, rađene u Rusiji početkom devetnaestog veka, prekrivene zlatom i srebrom. U drugom gornjem redu su ikone koje predstavljaju srpske svetitelje Simeona Mirotočivog, Sv. Savu, Stefana Prvovenčanog i cara Uroša. U trećem gornjem redu nalaze se likovi Hrista – Krštenje, Raspeće i Vaskrsenje. Ceo oltar je ukrašen radovima slavnih ikonografa.
U hramu se naročito ističe veliko srebrno kandilo, poklon ruskog kneza koji je kasnije postao car (1796–1801. godine), Pavla Petroviča Romanova, iz vremena njegove posete Trstu, januara 1772. godine. Ruska kneginja Julija Samojlova darovala je hramu zlatom okovano Jevanđelje, takođe ruski rad, kao i odežde. Dva Jevanđelja naročite vrednosti, duga pola metra i debljine 30 cm, sa umetnički ukrašenim srebrnim koricama, izradili su venecijanski umetnici 1797. godine.
Zbog svoje posebne lepote i izvanredne umetničke vrednosti, Hram Sv. Spiridona obuhvaćen je Zakonom o zaštiti umetničkih spomenika Italije i spada među najvrednije i najznačajnije arhitektonske objekte grada Trsta.
Autor: Milan Sitarski
