Manastir Radovašnica, s hramom posvećenim sv. arhanđelima Mihailu i Gavrilu, u istoimenom selu pod planinom Cer, udaljen je 23 km od Šapca. Po narodnom predanju vezuje se za Nemanjiće, za kralja Dragutina, i smatra se najstarijim manastirom ovog kraja. Prve pouzdane podatke o manastiru donosi turski popis iz 1548. godine.
Posedi crkve Radovašnica bili su oslobođeni svih poreza, jer su njeni služitelji bili carski sokolari (Handžić A., 1970). Postoji niz zapisa iz 16. veka koji pružaju podatke o delatnosti crkve. Ona se 1550 - 1551. godine spominje u domaćim izvorima kao ''hram arhanđela Mihaila'', kada su prepisivane knjige, zatim, 1566 - 1567. godone, itd. U turskom popisu iz 1600. godine crkva u Radovašnici se naziva Kosanik. U natpisu na crkvenom zidu 1561. godine pominje se zvornički mitropolit Pavle (Petković V., 1950).
Prema zapisima na sačuvanim knjigama, polovinom XVI veka ovde su prepisivane knjige, između ostalog četiri mineja i jedan apostol. To su: Minej za novembar, 1550. g., koji se od 1948. godine čuva u Biblioteci Matice srpske; Minej za mart - april, iz 1551. g., koji se nalazi u manastiru Krušedol; Minej za januar, iz sredine XVI veka, koji se nalazi u Muzeju Srema u Sremskoj Mitrovici. Za Minej iz 1567. godine, koji "pisa se va podkrilije Cer planine va reci Radovašnici pri igumanu kir Nikiforu va leto 1567.'' se zna na osnovu istraživanja I. Ruvarca (1868), ali nema podataka o tome gde se rukopis nalazi.
Apostol iz 1566. g. se danas čuva u Narodnoj biblioteci "Kiril i Metodij '' u Sofiji. Sredinom 19. veka crkva je imala 44 bogoslužbene knjige (Sindik N., 1993). O manastiru ima podataka iz 1630. i 1683. godine. Ovde se ponovo prepisuju bogoslužbene knjige (1630), što dokazuje da je u manastiru postojala jedna vrsta skriptorija (Mileusnić S., 2002). Zanimljivo je da su za vreme gotovo svih ratova i velikih seoba srpskog naroda prenošene mošti opštehrišćanskih svetitelja kao nacionalne relikvije. Na vest o proterivanju Turaka iz Osijeka, mnogi Srbi iz Srema i kaluđeri srpskih manastira prebegli su pred austrijskom vojskom preko Save u Šabac, a odatle prema planini Ceru. Kaluđeri fruškogorskog manastira ^opova poneli su mošti sv. Teodora Tirona preko Save i sklonili se u manastir Radovašnicu (Radovanšticu) pod Cerom, gde su ostali godinu dana (Ruvarac I., 1868). Tokom svoje istorije manastir je više puta rušen paljen i obnavljan. Manastir je zapusteo krajem XVII veka, kada su kaluđeri prešli u fruškogorski manastir Bešenovo. U seobi 1690. godine, preneli su veliki broj bogoslužbenih predmeta i crkvenih knjiga. Turci su ubrzo došli u manastir i zapalili krov. Crkva je bila bez krova sve do 1779. godine, kada je na njemu izvršena prva popravka. Za vreme Prvog srpskog ustanka, u manastiru je bila bolnica. Obnova crkve je izvršena 1825. godine, kada je popravljen i krov. Prilikom popravke te godine urezana su dva natpisa na gredi nameštenoj na svod polukubeta nad samim oltarem. Prema narodnom kazivanju, manastir je popravljen 1866. godine. U Prvom svetskom ratu oštećen je krov crkve. Poslednja opravka krova ovog manastira izvršena je 1929. godine o čemu svedoči natpis na kamenoj ploči iznad zapadnih vrata. Novi konak podignut je 1938. godine. Prema utvrđenom katastarskom premeru, manastir je 1940. godine raspolagao ukupno sa 223,83 ća zemlje u radovašničkoj opštini (Popović A, 1940). Posle Drugog svetskog rata usled agrarne reforme manastiru je ostalo samo 6 ća šume i 4 ća obradive zemlje (Radovanović V., 1994). U Drugom svetskom ratu, 12. oktobra 1941. godine, Nemci su minirali manastir, a ostale zgrade zapalili. Freske na unutrašnjim zidovima su propale pošto ja crkva bila sva u ruševinama. Te freske su imale nesumnjive umetničke kvalitete svojstvene spomenicima raške škole. Manastirska kapela posvećena Svetoj Petki, podignuta je 1948. godine. Novi konak je sagrađen 1964. Kapela nad izvorom podignuta je 1987/88.
Ostatke crkve čine delovi zidova do 2,20 t visine. Na osnovu snimaka ostataka zidova može se rekonstruisati struktura i oblik građevine. Skica osnove upućuje na zaključak da je manastir Radovašnica građen u tradiciji raške arhitektonske škole. Osim toga nalazi se na domaku područja u kojem je nastao najveći broj spomenika u duhu raške tradicije (Šuput M.,1991). Hram je zidan tesanim kamenom i krečnim malterom. Spolja i iznutra omalterisan je i okrečen. Osnova mu je pravougaonik (Enciklopedija pravoslavlja, 2002). U ruševinama manastira su se očuvali ostaci delova luka i venca sa portala koji govore o postojanju ukrasa. Po obliku crkva je jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom na istočnoj strani, suženim zapadnim delom i jednom naknadno dozidanom pripratom pravougaone osnove (Šuput M., 1991). Nad srednjim delom naosa uzdiže se kupola čiji je tambur kubeta imao okrugao oblik i četiri prozora. Naglašen centralni deo, postolje kupole, rešenje osnove i prostorna plastika, sačuvali su tradiciju raške arhitektonske škole (Bošković Đ, 1953). Na zapadu je priprata nešto uža od širine naosa; dok je spoljna priprata iste širine i pravougaonog oblika kao i crkva. U bočnim zidovima oltarskog prostora dve polukružno uklesane niše predviđene su za proskomidiju i đakonikon. Po jedan prozor nalazi se na južnoj i severnoj strani naosa i severnoj strani spoljne priprate (Enciklopedija pravoslavlja, 2002). Crkva je bila iznutra duga 18, široka 6 i visoka 7 t. Spolja s kubetom bila je visoka oko 25 t (Popović A, 1940).
Sudeći po sačuvanim delovima živopisa iz XVI i XVII veka, hram je više puta oslikavan. Prema zapisu na kubetu crkva je bila slikana 1799. godine (Stanojević S., 1928). Proskomidija je bila živopisana 1799. godine u vreme igumana Mojsija. Taj živopis kasnije je prekrečen (Mileusnić S., 2002). U obnovama krajem XVIII i prvoj polovini XIX veka učestvovali su najpoznatiji srpski moleri, živopisci i klesari (Petar Moler, Georgije Bakalović, ^adži - Ruvimova umetnička družina), što govori o veličini i značaju ovog manastira (Sindik N., 1993). Ikonostas je uradio 1839. godine poznati srpski slikar iz Sremskih Karlovaca, Georgije Bakalović (1786-1843). Interesantan je podatak o Georgiju Bakaloviću, živopiscu koji, preporučujući se publikumu u objavljeniju Novina serbskih, kaže da je "templo u manastiru Radovašnici... izmolovao i pozlatio" (Vujović B., 1986). Prema kopiji sa slike Georgija Lackovića iz 1817. godine, Bakalović je naslikao igumana Teofila iz manastira Radovašnica (Jevtić M., 1980). Stradanje ikonostasa i zidnih slika manastira Radovašnica, predstavlja nenadoknadiv gubitak za srpsku umetničku baštinu s početka XIX veka.
Početkom XIX veka, pošto nije bilo redovnih škola, pismenost se sticala jedino u manastirima. Tako je Miloš Stojićević Pocerac u manastiru Radovašnica proveo tri godine učeći da čita i piše, a zatim je bio pisar kod Ilije Marković iz Grušića, kneza pocerskog. Krajem XIX veka osnovna škola je bila u manastirskom šljiviku, idući u selo Desić (Popović A., 1940).
Među najznačajnije priloge manastiru Radovašnica pre Drugog svetskog rata, spada veliko zvono koje je 1933. godine podario kralj Aleksandar 1 Karađorđević. Stanovnici radovašničke parohije 1925. godine priložili su manje zvono za spomen na izginule i pomrle borce u ratovima od 1912. do 1918. godine. Društvo kneginje Ljubice je 1932. godine podarilo manastiru skupocenu plaštanicu. Godine 1932. stanovnici sela Bele Reke su priložili crveni barjak a crni barjak - porodica Momira Nedića iz Desića (Popović A., 1940). Nažalost, od ovog dragocenog kulturno-istorijskog i crkvenog objekta, posle razaranja u Drugom svetskom ratu, ostale su samo ruševine. Blagodareći podacima i fotografijama koje su ostavili A. M. Popović i V. R. Petković, uzdužnom preseku i osnovi prema Đ. Boškoviću i V. Koraću, danas se može suditi o njegovom izgledu. Od nekada veoma bogate riznice, iz porušenog manastira od pokretnih predmeta sačuvana je jedna polomljena ikona na drvetu iz XIX veka i jedna kadionica iz 1909. godine (Bošković Đ., 1953). Uništene arhitektonske i likovne vrednosti ne lišavaju ga istaknutog kulturno-istorijskog značaja. Kompleks je arheološki istražen, konzerviran i prezentovan.
Autor:Ljiljana Grčić
