Zbirku rasprava "Iz srpskog verskog života" Laza Kostić je objavio 1961.godine u Minhenu i u njoj je raspravljao o pitanju značaja samostalne srpske crkve,Pećke patrijaršije, crkvenog zadužbinarstva, uloge manastira u očuvanju srpske nacionalne svesti, tolerantnosti srpskog pravoslavlja, kao i neke konkretne verske običaje i crkvenu praksu.

Osnivanje autokefalne srpske crkve je istorijski događaj od neprocenjivog značaja jer je crkvena nezavisnost bila glavni temelj državni. Carigradski patrijarh je tu samostalnost proglasio 1219. godine, nakon veoma uspešne crkveno-državne diplomatske aktivnosti srpskog princa Rastka Nemanjića. Po konceptu Svetog Save, kako ga rezimira Vladimir Đorović, "Srbija je imala biti jedinstvena pravoslavna država, ukojoj će vera, u oskudici još nerazvijene nacionalne ideje, biti kohezivni elemenat svih plemena i pokrajina. Stoga je Sava odlučio da organizuje samostalnu srpsko-pravoslavnu crkvu u državi i da toj organizaciji poveri rad na narodnoj konsolidaciji. Radi toga je on otišao u Nikeju, izložio tamo svoje razloge za potrebu odobrenja srpske crkvene samostalnosti, naglašavajući opasnost od latinskog uticaja u Srbiji. Car i patrijarh su primili te razloge, nadajući se da će u Srbima dobiti saveznika za borbu protiv mrskih zapadnih vitezova,koji su još uvek držali Carigrad u svojoj vlasti."

Kostić posebno potencira Đorovićeve zaključke da je Sveti Sava kao arhiepiskop"vrlo energično i dobro organizovao srpsku crkvu", dajući joj čist nacionalni karakter, kao i da je "srpsku državnu misao nemanjićke dinastije stvorio fizički Nemanja, a intelektualno Sava. On je sistematski radio da stvori pravoslavlje kao sintetički deo srpske državne kulture." Svetosavska crkva je služila i Bogu i narodu, pa je tako razvila pojam otadžbine Srbinove i udarila temelje modernog srpskog nacionalizma i patriotizma.Kako ističe Tiljandije, "sigurno je da povezanost kraljevstva i crkve, povezanost bez zadnjih namera, bez napetosti, bez potrebe za uzajamnim koncesijama,da ova povezanost prirodna i naivna, koja se vidi kod negdašnjih Srba, da je to jedna stvar jedinstvena u istoriji. Srpski kraljevi su slušali genije (za-štitni duh) svoje rase kad su favorizovali tu povezanost... Vladari političari, vladari blagi i sanjalice, svi su sledili isti put." Ami Bue je pravilno procenio značaj još jednog aspekta srpskog istočnog opredelenja po pitanju hrišćanske vere. "Protivno Latinskoj crkvi, Istočna je u svim vremenima imala zdravo shvatanje da crkvene knjige treba da budu pisane u jeziku svoga naroda koji je taj obred prihvatio. Jamačno je ova koncesija moćno uticala na progres koji je izvršila Istočna crkva, jer se ništa više ne opire zdravom razumu nego obred na jeziku koji se ne razume. Uostalom, uzevši u obzir nacionalne antipatije, Sloveni bi odbacili veru koja seispoveda na grčkom ili na latinskom samo zbog jezika u kome se vrši bogosluženje."

SVETI SAVA - freska Manastir Mileševo

Bue pri tome sagledava i neke opšte, principijelne razlike istočne i zapadne varijante crkvene organizacije u okviru jedinstvene hrišćanske vere, pakaže: "Enormna razlika između Zapadne i Istočne crkve je u tome, što prva zahteva potpuno jedinstvo u crkvenoj hijerarhiji i priznanje jednog jedinog starešine u ličnosti pape, koji se u tom svojstvu smatra čak većim od svih krunisanihglava. Grčka crkva ne postavlja tako preterane zahteve i lakše se prilagođuje prilikama i idejama veka; to je vera napretka, dok je Rimska vera stacioniran kult, kao onaj Dalaj Lame iz Tibeta, koji ne može niti je pokušao, da predvidi ma kakvu mogućnost modifikacije i prilagođavanja duhu vremena. Dobro shvaćena politika zahteva da klir svakog naroda bude nacionalan i da ne zavisi od ma koje vlasti i države inostrane. A baš pravoslavna crkva dozvoljava da sabor zemaljskih arhijereja prizna kao starešinu nekog arhiepiskopa i da on postane mitropolit ili patrijarh. Tako smo mi već videli da su Sloveni dobili patrijarha nezavisnog od Carigrada (misli na Dušanovog patrijarha,L.M.K.)." Kako primećuje Ubićini, "u jednoj zemlji kao što je Srbija, gde su sveštenik i građanin uvek bili pomešani (shvaćeni kao jedno), crkvakoja bi razlikovala svoju stvar od stvari nacije i koja bi htela da se njena reč čuje u inostranstvu, izgledala bi kao nešto nenormalno i monstruozno.

Nemački istoričar Gerhard Hiler je 1934. godine u svojoj doktorskoj disertaciji u srpskom svetosavlju i ideološkim tradicijama i državotvornoj ideji Dušanovog carstva video osnovnu snagu koja je dovela do rušenja velike i moćne Austro-Ugarske imperije. Hiler rezonuje na sledeći način: "Zašto je Dvojna monarhija propala na južnoslovenskoj a ne rumunskoj iredenti? Zato što je srpski nacionalizam bio nešto više nego prost iredentizam, jer je predstavljao jedan osobeni (jedinstveni) istorijski fenomen. Srpska iredenta nije bila uslovljena razbacanošću (ispreturanošću) južnoslovenskog elementa u Austro-
Ugarskoj; ona ne može da se objasni ni sa mađarskom nacionalitetnom politikom.Ona je imala pozitivne duhovne osnove: živu uspomenu na carstvo Dušana i na tradiciju Pravoslavne crkve. Ove tradicije su bile modernizovane asimiliranjem demokratskih ideja i duhovnom povezanošću svesrpstva sa ruskim radikalizmom 19. veka, sa Bakunjinom i Kropotkinom. Srpski nacionalizam,za koga se ne može tvrditi da je bio nedotaknut stranim modernim uticajima,predstavljao je ipak jednu potpuno samostalnu pojavu."

Zato je i bilo moguće da se održanjem kontinuiteta Pećke patrijaršije sačuva i kontinuitet srpske državotvorne ideje na nemanjićkim vladarskimtradicijama. Njeno obnavljanje pod patrijarhom Makarijem Sokolovićem i priznanje od strane četiri velika istočna patrijarha, carigradskog, aleksandrijskog, antiohijskog i jerusalimskog, omogućilo je pun procvat duhovnog života na svim teritorijama na kojima su živeli Srbi. Radoslav Grujić u jednoj enciklopedijskoj odrednici piše: "U sastav obnovljene Pećke patrijaršije ušle su tada ne samo sve srpske oblasti koje su i za careva Dušana i Uroša bile njezin sastavni deo, nego i sve druge oblasti u kojima su Srbi živeli pod raznim gospodarima, ili su ih naselili migracijama za vreme turske invazije. Tako je obnovljena Pećka patrijaršija, pored svog starog teritorija u Južnoj Srbiji i Severnoj Srbiji, i Crnoj Gori obuhvatala još dve eparhije u današnjoj Bugarskoj (Ćustendil i Samokov), celu Bosnu i Hercegovinu sa Dalmacijom,Srem i Slavoniju sa Hrvatskom, Banat i Bačku s Baranjom sve do više Budima,Temišvara i Arada, gde su se, bežeći pred Turcima, naselili bili mnogi pravoslavni Srbi. Ohridskoj arhiepiskopiji ostale su samo oblasti južno od Tetova, Skoplja, Velesa i Štipa na jugu kraljevine. Tako su prvi put gotovo svi Srbi došli u jednu narodno-crkvenu zajednicu, koja je stekla vanrednih zasluga ne samo za ocepljenje i proširenje pravoslavlja, nego i za održanje i razvijanje srpske nacionalne svesti, a s njom i za ostvarenje docnijeg državnog ujedinjenja."

Istoričar Dušan Popović takvoj konstataciji dodaje mišljenje da je "u ovoj svojoj crkvenoj organizaciji bio naš narod potpunije ujedinjen nego u Dušanovoj carevini, i to ne samo nacionalno, crkveno i kulturno,nego i politički, na čelu sa svojim patrijarhom."
Pošto je turska carevina bila izrazito teokratska tvorevina, ona je do kraja insistirala na striktnoj odvojenosti vernika i nevernika pa je to izvor autonomnih prava i društvene organizacije hrišćanskog stanovništva, a poteokratskom ideološkom sklopu bilo je sasvim prirodno da se kao politički predstavnik i transmisija pojavi hrišćanska crkva. Tako su crkveni predvodnici dobijali i veoma značajne svetovne funkcije i nadležnosti. Takav status Radoslav Grujić objašnjava na sledeći način: "Kao svetovne narodne starešine (milet-baša), imali su patrijarsi i episkopi pravo da sude i svetovnjacima,ne samo u bračnim i naslednim poslovima, nego i u mnogim drugim građanskim sporovima. Na takvim suđenjima obično se nastojalo da se parci izmire i nagode: ako to nije pošlo za rukom, crkveni su se predstavnici, sem kazne globom i tamnicom, služili i raznim drugim kaznama, pa i prokletstvom.Pri suđenju su se najviše oslanjali na običajno pravo, a zatim na Krmčiju i Dušanov zakonik. Za izvršenje presuda imali su svoju policiju, kavaze. Kao narodne starešine, patrijarsi i njihovi episkopi bili su ujedno i glavni posrednici i zastupnici Srba kod turskih vlasti, a po potrebi i njihovi zaštitnici od obesti nesavesnih činovnika i spahija. U svetovnim stvarima patrijarsima je mogao suditi samo carski sud u Carigradu, a po zakonu niko nije smeo zatvoriti srpskog sveštenika bez njihova znanja i odobrenja... Patrijarsi su bili zakoniti naslednici ne samo svih episkopa nego i svih Srba u Pećkoj patrijaršiji koji bi umrli bez testamenta i bez naslednika."

Patrijarh je imao mnoge ingerencije izvršne vlasti, a birao ga je "zbor srpskih mitropolita, episkopa, igumana i drugih crkvenih i narodnih predstavnika.Izabranog je sultan beratom potvrđivao... Patrijarh je i inače sazivao episkope na savet, a po potrebi i narodne prvake. Sa njima je odmeravao porez na narod, od koga se imao plaćati patrijaršijski harač sultanu; sa njima je većao i zaključivao o svima važnijim crkvenim i narodnim, prosvetnim i kulturnim potrebama. Iz toga običaja razvili su se docnije crkveno-narodni sabori u Karlovačkoj mitropoliji pod austro-ugarskom vlašću."

Srpska patrijaršija je očigledno kroz crkvenu organizaciju obavljala u celosti lokalnu, a poprilično i državnu upravu, osim u vojnoj sferi, dok je u poreskoj imala i superiorniju vlast od sebe. Ona je delovala kao država u državi,istina vazalna i teokratskog karaktera, ali srpskom narodu pod turskom dominacijom itekako dragocena.

U predavanju "O stogodišnjici ilirskog pokreta", održanom u Zagrebu 1936. godine Ferdo Šišić je rekao: "Uporedimo li ilirizam sa vaskrsom srpske države na početku DžIDž stoleća, za Karađorđa i Miloša, opazićemo odmah,da je hrvatski preporod bio besumnje daleko teži kao problem nego kao borba, jer je srpska fizička mnogogodišnja krvava borba bila, razumije se, neospornoteža, dok je rješavanje srpskog nacionalnog problema – u antitezi između pravoslavnog i muslimanskog čovjeka – vazda je bilo veoma jednostavno.
Ilirizam naime imao je i da stvara hrvatski narod i da ga ujedno brani od neprijatelja,dok je u srpskom preporodu onaj prvi zadatak – stvaranje srpskog naroda– sasvim otpao. Već davno svi su se pravoslavni unutar granica Pećke patrijaršije, a onda i Karlovačke mitropolije, osjećali Srbima, tako da za stoljetnog turskog ropstva, ako i nije bilo srpske političke nezavisne države,ali je pod Turcima postojala jedna jedinstvena duhovna Srbija unutar granica pravoslavne crkve."

Nemački istoričar Ernest Aurih u knjizi "Jugoslovensko pitanje i jugoslovenska kriza 1914.", objavljenoj u Štutgartu 1931. godine iznosi tezu da "Srbi imaju istorijsko pravo na Bosnu i Hercegovinu, jer je ona nekoliko vekova bila u sastavu Pećke patrijaršije." Kako napominje Kostić, "Mi Srbi nismo nikad mnogo polagali na istorijska prava, a danas je ta teorija uopšte uzevši antikvarna. Pa ipak rezonovanja ovog nemačkog istoričara zaslužuju punu pažnju: ona su u najmanju ruku naučno kuriozna." Odnosni citat Ernesta Auriha glasi: "Doduše, stara država (srpska) nije nikad taj cilj postigla(osvajanje cele Bosne, L.M.K.). Pa ipak, srpski pokret novog vremena imapravni titulus na posed Bosne: ona je bila deo područja stare Pećke patrijaršije, koja je u vreme najdubljeg poniženja Srbije preuzela idealno Dušanovo nasledstvo u kulturnom i crkvenom pogledu i koja je (ta patrijaršija) zgodnim stavom prema vladajućoj Turskoj, pored političke nemoći, dovela pod svoj opseg, u ekspanziji vrednoj divljenja, sve srpske nazvane zemlje južnoslovenskog predela nastanjenosti, pa i Bosnu, što joj do tada nije bilo uspelo, a sve to u zasnivanju kulturnog imperijalizma." Dobrim delom su sve kasnije srpskecarske privilegije u Austriji i Ugarskoj zasnovane na onome što su Srbi već uživali u okviru Pećke patrijaršije unutar Turske imperije. Tako su i iseljeni Srbi pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem na novim teritorijama formirali skoro državu u državi.

Impresioniran srpskim zadužbinarstvom i izgradnjom pravoslavnih hramova širom Severne Amerike, za koje srpski iseljenici nisu žalili znoja,truda i nekad poslednjeg dolara, Kostić je napisao i u ovoj knjizi objavio posebnu studiju o srpskom crkvenom zadužbinarstvu. Ta tradicija je brižljivo negovana još od vremena Nemanjića. Monumentalnost srpskih srednjovekovnih manastira nije mogla ostaviti ravnodušnim ni srpske prijatelje ni neprijatelje, a mnogi strani pisci ostavili su upečatljive tragove svoga divljenja i poštovanja srpskom neimarstvu i predanoj duhovnosti koja prožima srpsko nacionalno biće. Tako Jiriček, smatrajući da su građevine najznačajniji i najopipljiviji spomenik prošlih kulturnih perioda, kaže da "u srpskim zemljama ima, iz poslednjeg stoleća srednjeg veka, prilično znatan broj velikih i lepih crkava, koje jasno govore o nekadašnjem bogatstvu zemlje, o vladalačkom i narodnom smislu i ljubavi za umetnost." Mnogi autori su zapanjeni umetničkim savršenstvom, pa se upuštaju u stručne spise i tumačenje građevinskog postupka, ornamentike, stila i harmonije arhitektonskihrešenja.

Francuski istoričar umetnosti Šarl Dil u studiji o srpskim manastirima, koju je objavio 1930. godine, kaže: "proučavanje ovih dragocenih spomenika koje čuva Srbija otvorilo nam je nju zaista kao jednu novu oblast u istoriji umetnosti Istoka. A to je što izaziva interesovanje i neuporedivu čar pri razgledanju ovih starih manastira, prepunih uspomena iz oblasti istorije umetnosti, i koji, na divnim mestima u moralnoj atmosferi koja nas sve potresa, čuvaju remek dela prošlosti koja je bila velika." Engleski istoričar Sesil Stjuart u knjizi "Srpska zaostavština", objavljenoj u Londonu 1959.godine kaže da je čudo neviđeno, neobjašnjeno i neobjašnjivo kako je i zašto srpski vizantijski stil prevazišao vizantijsku umetnost koja mu je bila uzori primer za ugled.

Kostić posebno insistira na činjenici da su srpski srednjovekovni gradovi i utvrđenja zidani narodnim kulukom, pa često i proklinjani zbog muke i nevolje koji su ljude snalazili zbog besplatnog i napornog, nekada krvavog rada. Međutim, zidanje crkava i manastira vladari i feudalna gospoda su plaćali i u tome često bili izdašni, pa je narodu i sama gradnja ostajala u lepom sećanju. Sjaj vladarske moći i dobrodušnosti kroz podizanje hramova nisu smele da poremete sirotinjske suze. Manastiri su reprezentovali feudalnu moć, predstavljali izraz duboke pobožnosti, ali i delovali kao škole preko kojih se narod obrazovao i širio duhovni i ideološki uticaj. Pristup manastiru i učešće u crkvenoj liturgiji bilo je dostupno svima, ali da bi se manastiri mogli samostalno izdržavati, ktitor im je davao status feudalca i prepu štao određeni broj kmetova.

Pod turskom okupacijom, kad je uništena feudalna gospoda i narod u statusnom pogledu nivelisan, kmetovske obaveze prema manastiru prerasle su u običajne pa nisu ni svojom visinom ugrožavale vernike. Narod je dobrovoljno radio na njihovom očuvanju i popravkama pa se kolektivno ispoljio kao naknadni ktitor. U vreme turske najezde mnogi su manastiri popaljeni i porušeni, najveći i najlepši u džamije pretvoreni, a razbegli kaluđeri na planinama i u gustim šumama gradili su male crkve i manastire. Turci nisu dozvoljavali izgradnju novih hrišćanskih bogomolja, a popravku starih su dozvoljavali samo uz korišćenje ranije upotrebljenog materijala, i to uz veliki mito.

Prvo stoleće ropstva prošlo je u paklenim mukama, pa se i na osnovu tog kontrasta može sagledati nemerljivi istorijski značaj obnove Pećke patrijaršije i delovanja srpskog paše Mehmeda Sokolovića.Nakon analize docnijih istorijskih zbivanja, obnove i izgradnje hramova u oslobođenim srpskim zemljama, hrvatskim rušilačkim pohodima u Drugom svetskom ratu, komunističkim zabranama da se podižu nove crkve ili popravljaju stare, Kostić se opet vraća pitanju prekomorskog zadužbinarstva i pita se šta će biti sa divnim srpskim hramovima širom Amerike. "Odgovor koji opet sam sebi dajem nije onako crn kao u pogledu održanja narodnosti.Dok je u nacionalnom pogledu srpska emigracija Amerike osuđena na neminovnoodnarođavanje još u drugoj generaciji (sasvim izuzetno u trećoj), dotle su otpadništva od vere veoma retka. Ima slučajeva da ne samo pravoslavni mladoženja privede svojoj veri inovernu nevestu, već i da nevesta pravoslavna svog novog muža pridobije za svoju veru, iako oboje već ne znaju srpski jezik. (Ima, razume se, i obrnutih slučajeva, ali možda manje nego što su ovi spomenuti)."

Takvu versku postojanost Kostić objašnjava tradicijom, ali i činjenicom da u Americi ne postoji jedna dominantna, privilegovana ili državna vera, niti je poznat pojam verske diskriminacije. "Za razliku od jezika, koji mora da je jedan i isti za sve (engleski), i za razliku od nacionalnosti, koja mora da je amerikanska ako se želi prosperirati u toj zemlji, verama je zadržana, pa čak i povećana prvobitna raznovrsnost, tako da se niko i ne stidi i ne ponosi što pripada ovoj ili onoj veri. Svak može da živi, i stvarno živi, odvojenim crkvenim životom, koji je uopšte govoreći, u Americi veoma živ (za razliku od Evrope). Zato nema nikakvog izgleda da se srpski iseljenici u SAD i u Kanadi razvere ili prevere. Oni možda neće biti u stanju da razumeju bogosluž beni jezik, ali će se zato crkva tome prilagoditi i davati što više pasusa na engleskom jeziku. No iseljenici će ostati nesumnjivo verni religiji kojoj su pripadali njihovi preci i u kojoj su kršteni."

Srpski manastiri su održavali i čuvali Srpstvo. I glas guslara je bio najživlji i najimpresivniji u manastirskim zidinama. U njima se čuvala srpska pismenost i prepisivala književna dela. Pamćeni su i beleženi istorijski događaji tako da su od ogromnog značaja za modernu istoriografiju. Manastirske freske su kao svojevrsna ilustrovana Biblija pružale versku pouku nepismenom narodu, ali, s druge strane, predstavljale su i ilustrovanu istorijsku čitanku koja je pružala osnovna znanja o staroj srpskoj državi. Kroz svoje zadužbine "srpski srednjovekovni vladari poslužili su srpstvu i posle svoje smrti, još mnogo daljih vekova, ništa manje i korisnije ako ne još bolje nego za života. Toga primera nema u svetu. Ni duže, ni časnije, ni svetije službe vladara svome narodu nije istorija zabeležila."

Novi strani pisci su ukazivali i na neuobičajeno izraženu versku toleranciju pravoslavaca, posebno pravoslavnih Srba. Pojava prozelitizma u pravoslavlju je nezabeležena. Tom pitanju Kostić posvećuje kraći esej, a knjigu završava opsežnijim raspravama o pravoslavnim hramovima u srpskom primorju,posebno u Boki Kotorskoj, običajnom, pravnom i duhovnom značenju nošenja krsta povodom određenog verskog praznika, kao i o pitanju sedišta srpsko pravoslavnih episkopa, naročito u Ugarskoj, uz poređenje nekih konkretnih normi pravoslavnog i katoličkog crkvenog prava.

Autor: Prof.dr Vojislav Šešelj